Author: admin

Ivo Andriq: Elaborat për gjenocid ndaj shqiptarëve-zhdukje, shpërngulje ,asimilim, përvetësim teritoresh

Published: 26 august 2022

Përshkrimi fizik i dokumentit
Dokumenti i Ivo Andriqit sot ruhet në: “Arhiv Serbije, [Jugoslavije, m.a.] fondi i: Milan Stojadinoviqit, kutia 37, f. 1-13” dhe është i daktiloshkruar në dy kopje, e para me ngjyrë blu ndërsa e dyta me ngjyrë të zezë. Është daktiloshkruar me grafema çirilike. Është i paginuar në fund në mes te faqeve me numra 1-13, dhe kopja e parë me laps plumbi me të njëjtit numra, ndërsa kopja e dytë është e papaginuar me laps plumbi. Faqja e parë ka përmbajten e dokumentit, ku janë të shënuar dhjetë kapituj me numra romak. Në fund të faqes së parë, djathas, poshtë është shkruar me stilograf me ngjyrë blu nga kryeminsitri dhe minsitri i punëve të jashtme i Serbisë së asaj kohe, Milan M. Stojadinoviq: “Referat i z. Ivo Andriq, 30 janar 1939”.

Dokumenti nuk ka titull autorial. Data e krijimit të tij, merret ajo që ka shënuar Stojadinoviqi me dorë në faqen e parë, po ne jemi të mendimit se dokumenti është hartuar të paktën disa ditë më herët (gjithashtu nuk jemi dakord se ky dokument u hartua me 1 janar të vitti 1939, sicc mund të haset në ndonjë shkrim të autorëve shqiptarë). Fletët e dokumentit kanë dimensione: 28.8cm x 20,6cm. Nuk kanë shenja filigranes. Dokumenti nuk ka shënime të tjera.

Dokumenti lexohet lehtë. Është në gjendje shumë të mirë. Ruhet në një kuti kartoni së bashku me disa dokumente të tjera me përmbajtje të ngjashme, për të cilat do shkruajmë një herë tjetër. Dokumenti është i ndarë në dhjetë kapituj dhe ka edhe katërmbëdhjetë nënkapituj, të parët të shkruar me grafema kapitale ndërsa të dytët me grafema normale.

Çfarë është “Elaborati i Ivo Andriqit për Shqipërinë i vitit 1939”?
Një ndër projektet e shumta për zhdukjen, shpërnguljen e asmimilin e shqiptarëve si dhe për përvetësimin e territorreve të tyre etnike dhe ndarjen e tyre në mes të fqinjëve si dhe zhbërjen e shtetit të tyre të cunguar, është edhe ai i nobelistit jugosllav, Ivo Andriqit. Ky projekt ka përmbatje raciste (A. Stipçeviq, 1992), dhe mbështet gjenocidin mbi shqiptarët (S. Çekiq, 2009), është punuar me përkushtim, (S. Keçmezi-Basha, 2014) vetëdije të plotë, qëllime të qarta dhe ide largëpamëse, nga Ivo Andriqi në janar të vitit 1939, për kryeminsitrin dhe minsitrin e punëve të jashtme të Mbretërisë Serbe Kroate Sllovene,(MSKS) Milan M. Stojadinoviqin (M. M. Stojadinović, Ni rat ni pakt. 1963), i cili ka shënuar me dorën e tij në të djathtë, poshtë të faqes së parë të dokumentin datën 30 janar të vititi 1939 dhe emrin e autorit, Ivo Andriq.

Këtë “Elaborat” Andriqi e shkroi kur ishte me funksion ndihmës ministër i punëve të jashtme (A. Stipçeviq, 1992) në MSKS (D. Kostiq, 2010), që në fakt ishte persnoni me përgjejgjësi më të madhe në ministrinë e punëve të jashtme të MSKS, pasi M. Stojadinoviq ishte kryeminsitër, I. Andriqi kryente punët e ministrit të punëve të jashtme (R. Paviq, 2001). Më 25 mars të vitit 1941 në Vienë, Ivo Andriqi firmos paktin “Trepalësh“ për bashkimin e MSKS me shtetet fashishte (L. Radoviq, 2008).

Leximi i kujdesshëm i tekstit të “Elaboratit” hedh dritë mbi disa ngjarje dhe personalitete historike shqiptare, psh. siç është “Republikën e Mirditës” si krijesë e ideuar, finacuar dhe mbeshtetur nga serbët, (B. Horvat, 1988) etj, por edhe mbi pretendimet serbe për të pasur një baraspesh në rajon ndaj pretendimeve greke e italiane.

Ne kemi bërë një përkthim ad literam të tërë “Elaboratit” duke ruajtur besnikërisht terminologjinë profesionale diplomatike, juridike, gjeopolitke, politike, ekonomike dhe topnoniminë. Në ato vende ku në origjinal mungonte kuptimi i fjalës në fjali, ne në kllapa kemi vënë fjalën që mungon ose atë që duhej të ishte. Nuk kemi bërë asnjë lloj ndërhyrje në tekst sikurse është bërë në botimet sllavish ose në përkthimet shqip.

“ELABORATI I IVO ANDRIQIT PËR SHQIPËRINË I VITIT 1939”
(Përkthimi ad literam)

I.
LUFTA BALLKANIKE DHE SHQIPËRIA
Dalja e ushtrisë serbe në Adriatik
Sipas aneksit të fshehtë të Marrëveshjes për Aleancën në mes të Bullgarisë dhe Serbisë, të datës 26 shkurt të vitit 1912, Serbisë i njihej e drejta në territoret e deriatëhershme turke në Veri dhe në Perëndim të malit të Sharrit. Lidhur me këtë dispozitë, duke synuar ti siguronin vendit të tyre dalje në det, trupat serbe më 15 nëntor të vitit 1912, hynë në Lezhë dhe gradualisht pushtuan tërë Shqipërinë Veriore, deri në Tiranë e në Durrës. Në “Times” të Londrës më 25 nëntor [të vitit 1912, m.a.] u botua deklarata e Pashiqit që Serbia kërkon Durrësin me pjesën më të madhe të hinterlandit.

Krijimi i Shqipërisë autonome
Megjithatë Konferenca e Ambasadorëve në Londër, më 20 dhjetor të vitit 1912 mori vendim për krijimin e Shqipërisë autonome, duke i dhënë Serbisë vetëm të drejtën e daljes tregtare në detin Adriatik. Po kjo Konferencë, më 20 mars të vitit 1913 vendosi që Shkodra ti dorëzohej Shqipërisë. Mali i Zi refuzoi ta pranonte vendimin e fuqive të mëdha; për këtë e mbështeti Serbia, e cila dërgoi trupat e veta për ta forcuar rrethimin e Shkodrës. Fuqitë e Mëdha vendosën (më 21 mars [të vitit 1913, m.a.]) të bënin demonstrimin detar, nga i cili u përmbajt vetëm Rusia. Kryqëzorët austro-hungarezë, anglezë, francezë, gjermanë dhe italianë, të grumbulluar afër Tivarit, i detyruan trupat serbe të tërhiqeshin nga pozicionet afër Shkodrës.

Bllokada e bregdetit malazes
Fuqitë e Mëdha shpallën më 10 prill [të vitit 1913, m.a.] bllokadën e brigjeve të Malit të Zi, por qeveria malazeze vazhdoi rrethimin e Shkodrës, e cila kapitulloi më 20 prill [të vitit 1913, m.a.]. Mbreti Nikolla, megjithatë, u detyrua të lëshonte pe dhe, më 4 maj, [të vitit 1913, m.a.] me një telegram që i dërgon sër Eduard Greit (sir Edëard Gray), e dorëzon fatin e Shkodrës në duar të Fuqive të Mëdha. Pushtimi ndërkombëtar i Shkodrës zgjati prej 5 majit të vitit 1913 deri në fillim të Luftës Botërore.

II.
NDARJA E SFERAVE TË INTERESIT NË SHQIPËRI NDËRMJET SERBISË E GREQISË
Edhe pse nën presionin e Fuqive të Mëdha, në radhë të parë të Austrisë, u detyrua të tërhiqet nga Adriatiku dhe Shqipëria Veriore, Serbia nuk pushon së humburi shpresën. Në deklaratën e cila ishte shtesë e fshehtë e Marrëveshjes së aleancës në mes Greqisë e Serbisë nga 19 maj i vitit 1913, u ndanë sferat e interesit në mes të Greqisë e Serbisë, në Shqipërinë e porsaformuar autonome. Territori që shtrihet në veri të grykës së lumit të Semanit në det, pastaj drejt rrjedhës së këtij lumi deri te Gryka e Devollit, pastaj përgjatë Devollit deri te Mali i Kamjes – bënte pjesë në sferën e ndikimit serb. Pjesa jugore e Shqipërisë, nga kjo vijë, bënte pjesë në sferën e ndikimit grek. Në rast trazirash në Shqipëri, dy shtetet do të merreshin vesh për qëndrimin që do të mbanin. Këto janë kërkesat maksimale që në një dokument të shkruar i kemi parashturar ndaj Shqipërisë.

III.
PAKTI I LONDRËS DHE SHQIPËRIA
Pakti i Londrës është lidhur më 26 prill të vitit 1915 në mes: Francës, Britanisë së Madhe, Rusisë dhe Italisë kishte dispozitat vijuese ndaj Shqipërisë:

Në vërejtjen e nenit 5 është thënë: “Katër fuqitë aleate do të ndajnë tokat e poshtëshënuara të Adriatikut Kroacisë, Serbisë e Malit të Zi: […]. Në Adriatikun e poshtëm (në viset që ju interesojnë Serbisë e Malit të Zi) tërë bregdetin, nga Kepi Planca deri te Lumi Drin, me portet e rëndësishme të Splitit, Dubrovnikut, Kotorrit, Tivarit, Ulqinit, Shëngjinit […]. Porti i Durrësit do ti ndahet shtetit të pavarur mysliman, Shqipërisë”.

Në nenin 6 thuhet: “Italia do ta marrë në zotërim të plotë Vlorën, ishullin Sazan, e pos kësaj edhe një territor mjaft të gjërë i domosdoshëm për mbrojten e tyre, domethënë pjesën ndërmjet lumit të Vjosës në veri e në lindje, kurse në jug deri në Himarë”.

Në nenin 7 thuhet: “Nëse do të vinte deri te formimi i një shteti të vogël autonom e neutral i Shqipërisë, Italia nuk do ti kundërvihej dëshirës së Francës, të Britanisë së Madhe dhe të Rusisë që viset veriore dhe ato jugore të Shqipërisë të ndaheshin në mes Malit të Zi, Serbisë e Greqisë”.

Që në vitin 1915 Fuqitë e Mëdha, pra miratojnë parimin e ndarjes së Shqipërisë dhe pranojnë që në Shqipëri të kenë interesat e tyre Italia, Serbia e Greqia. Ndërsa këtyre dy vendeve ballkanike ju njihet e drejta në korrigjimin e kufijve, Italisë i dorëzohet Vlora si dhe protektorati mbi Shqipërinë e cunguar.

IV.
SHQIPËRIA NË KONFERENCËN E PAQES
Pikëpamjet e fuqive të mëdha
Në Konferencën e Paqes fuqitë aleate (Franca, Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës), propozuan më parë për Shqipërinë, në Veri e Lindje, ata kufinj të cilët ishin përcaktuar në Konferencën e Londrës në vitin 1913; i njihnin sovranitetin e plotë Italisë mbi Vlorën dhe hinterlandin e nevojshëm dhe i jepnin Italisë mandatin për administrim të lirë të shtetit shqiptar nën kontrollin e Lidhjes së Kombeve (Memorandumi nga 9 dhjetori i vitit 1919).

Pikëpamja jonë
(Kundër mandatit të Italisë. Për Shqipërinë e pavarur. Argumentet për korrigjimin e kufijve dhe për marrjen e Shkodrës e të Shqipërisë Veriore).

Në përgjigjen tonë nga 8 janari i vitit 1920 ne e hodhëm poshtë propozimin, që Italisë ti jepej mandati mbi Shqipërinë, duke theksuar se kjo do të ishte përsëritje e rastit të Bosnjës e Hercegovinës. “Kjo zgjidhje, thuhet në përgjigjen tonë, do të krijonte në favor të Italisë kufij ofensivë kundër shtetit tonë, i cili do të privohej nga mjetet për t’u mbrojtur. Kjo do të thoshte në njëfarë dore përparësi ofensive, kurse në anën tjetër vartësi e përsosur strategjike”.

Ne kemi kërkuar, për shkaqe ekonomike dhe strategjike, që të bëhet korrigjimi i kufijve ndaj nesh (në rrjedhën e mesme të Drinit, në Bunë dhe në shikim [drejtim, m.a.] të fiseve Kelmendi e Kastrati), që i përcaktoj Konferenca e Londrës nga viti 1913. Përveç këtij korrigjimi, delegacioni ynë kishte deklaruar se zgjidhja më e mirë është, nëse Shqipëria bëhet shtet i pavarur në kufijtë e vitit 1913, dhe me administrim autonom.

Në rast se kjo zgjidhje nuk do të pranohej, ose nëse pjesa Jugore e Shqipërisë do t’u jipej shteteve të tjera, delegacioni ynë kishte kërkuar për ne pjesën Veriore të Shqipërisë deri në Drin. “Shteti ynë ka të drejta të lashta në këto treva, thuhet në memorandumin tonë. Shkodra është kryeqyteti i dikurshëm i sundimtarëve serbë.

Populli ynë ka derdhur lumenj gjaku për Shkodrën, sidomos në luftën e vitit 1913, i cili i ka kushtuar Serbisë disa mijëra ushtarë të saj, kurse Malit të Zi një të tretën e ushtrisë së tij. Për ti kënaqur dëshirat e Fuqive të Mëdha, trupat serbe dhe malazeze zbrazën në vitin 1913 Shkodrën dhe Shqipërinë Veriore. Austria duke e mobilizuar ushtrinë, kërcënoi me luftë. Shkodra mund ti takonte Malit të Zi, po të pranonte ky i fundit tia lëshonte Llovqenin Austrisë, ose të ishte neutral. Por Mali i Zi refuzoi tia lëshonte Austrisë këtë pozicion të rëndësishëm strategjik”.

“Lugina e Drinit me Shkodrën përbëjnë një tërsi gjeografike dhe ekonomike me Malin e Zi dhe trevat kufitare të Serbisë. Për Serbinë e Mesme dhe për Malin e Zi, Lugina e Drinit është e vetmja rrugë natyrore direkte dhe më e shkurtër për në Adriatik. Hekurudha e rëndësishme Danub – Adriatik duhet të kalojë nëpër Luginën e Drinit. Konferenca e Ambasadorëve në Londër e vitit 1913, ja ka njohur Serbisë të drejtën e daljes në det”.
“Shkodra është në lidhje edhe me lumin Buna, i cili i hap udhë natyrore tregtisë së Malit të Zi në det.

Që nga Marrëveshja e Berlinit, Mali i Zi gëzonte të drejtën e lundrimit të lirë në Bunë. Liqeni i Shkodrës, në pjesën më të madhe i takon Malit të Zi. Për shkak të pakujdesisë së turqve, tokat më të mira të Malit të Zi edhe më tutje janë të përmbytura nga uji i Liqenit të Shkodrës. Për këtë shkak shtetin tonë e intereson në masën më të madhe rregullimi i Bunës dhe i Drinit, jo vetëm për shkak të lundrimit në Bunë, por edhe për shkak se në këtë mënyrë do të thaheshin 12 deri në 20.000 hektarë të tokës më pjellore dhe po aq hektarë do të bonifikoheshin. Dy të tretat e kësaj toke i takojnë Malit të Zi”.

Pikëpamjet italiane
(Sipas Memorandumit të 10 janarit 1920)
Italia kërkon nga Lidhja e Kombeve mandatin që ta administrojë shtetin e pavarur shqiptar.

Kufijtë shqiptarë në Veri e në Lindje do të jenë ata që janë caktuar në Konferencën e Londrës. Kufiri Jugor do të jetë objekt shqyrtimi.
Qytet i Vlorës do ti jepet Italisë nën sovranitet të plotë, bashkë me hinterlandin e nevojshëm për mbrojtjen e saj dhe zhvillimin ekonomik.

Aleatët pranojnë që Shkodra dhe Shqipëria e Veriut ti bashkohen Jugosllavisë
Duke propozuar një zgjidhje të përgjithshme të çështjes së Adriatikut, Klemanso, në cilësinë e kryetarit të Konferencës së Paqes, në lidhje me lëshimin e Rijekës Italisë, deklaori më sa vijon: “pra sipas kësaj shteti i S. H. S. [Serbëve Kroatëve e Sllovenëve, m.a.] do të ngrihet në kulmin e fuqisë së vet, pasi ti ketë në zotërim Shkodrën, Drinin dhe Shëngjinin”.
Niti kishte pranuar këtë, me kusht që Italia ta mbante Vlorën dhe ta fitonte mandatin mbi Shqipërinë.

Përgjigjja jonë e fundit Konferencës së Paqes
Në përgjigjen tonë të fundit Konferencës së Paqes (më 14 janar të vitit 1920), ne edhe më tutje kemi qëndruar në pikëpamjen, se zgjidhja më e mirë do të ishte që administrimi i Shqipërisë në kufijtë e caktuar më 1913 ti besohej qeverisë autonome lokale, pa kompetenca të cilësdo fuqi të huaj. Nëse kjo zgjidhje nuk pranohet, por vendoset që pjesë të territorit shqiptar t’u jepen shteteve të tjera, delegacioni ynë do të kërkoj pjesën e Shqipërisë Veriore (duke bashkëngjitur një hartë me kufirin e shënuar), për të cilën ishte premtuar regjim autonom.

Pikëpamja e të ndjerit Pashiq
Kur dukej e sigurt se aleatët do ti lejonin Italisë të përforcohej në Shqipërinë e Mesme, kryetari i delegacionit tonë, Pashiqi, në fund të vitit 1919 njoftoi qeverinë në Beograd se kishte ardhur koha, që të shtrënguar nga rrethanat, ta ndryshojmë politikën tonë ndaj Shqipërisë. Në atë letër thuhej: “Pasi në Shqipëri nuk mund ta kthejmë gjendjen çfarë ka qenë para evakuimit të ushtrisë sonë dhe të shtetit të parë të Esad Pashës, për shkak të depërtimit të Italisë dhe të përkrahjes së Italisë nga ana e fuqive; pasi Fuqitë duan ta zbatojnë Marrëveshjen e Londrës dhe s’do të ketë Shqipëri çfarë ne kemi mbrojtur, aleatët do tia japin Italisë Vlorën me hinterlandin dhe protektoratin mbi një pjesë të Shqipërisë – në këto rrethana, ne duhet të kërkojmë kufij të tjerë më të mirë ndaj territoreve shqiptare, të cilat do të bien nën protektoratin italian”.

“Minimumi që do të pranojmë nga aleatët është ky: kufiri përgjatë Drinit të Zi deri në grykëderdhejn e Drinit të Bardhë e nga aty Drinit të Madh (duhet të jetë të Bardhë, në origjinal është të Drinit të Madh, m.a) deri në det”.

“Maksimumin duhet ta kërkojmë, në mënyrë që Italia të marrë sa më pak territore. Ky maksimum i pretendimeve tona do të ishte: Lumi i Matit deri në burimin e tij, e nga aty drejt nga lindja deri te Drini i Zi. Pra, Mati dhe Drini do të ishin kufijtë tonë me protektoratin italian”.

V.
PUSHTIMI ITALIAN I SHQIPËRISË PAS LUFTËS DHE TËRHEQJA PËRFUNDIMTARE PAS MOSSUKSESIT TE VLORA
Pas përfundimit të luftës, në bazë të një vendimi ushtarak ndërmjet aleatëve, trupat italiane pushtuan tërë territorin e Shqipërisë, madje edhe atë pjesën Veriore, të cilën ne, na e kishte njohur Pakti i Londrës. Vetëm Shkodra ishte nën pushtimin e përbashkët të trupave franceze dhe italiane.

Për shkak të qëndrimit armiqësor që Italia kishte asokohe ndaj shtetit SKS, ne këtë pushtim ushtarak italian të Shqipërisë e kemi konsideruar si rrezikun më të madh për ekzistencën tonë. Ne territorin shqiptar është zhvilluar një luftë e ashpër ndërmjet nesh dhe Italisë. Italianët atëherë inicuan çështjen malazeze e maqedonase, si dhe idenë e Shqipërinë së Madhe deri në Kaçanik. Ne kundër tyre zhvilluam herë aksione të fshehta, herë të hapura, duke e bërë për vete me para, fisnikët (parinë, m.a.) shqiptarë dhe duke u shërbyer me idenë e “Shqipërisë së pavarur” dhe “Ballkanin popujve të Ballkanit”.

Pakënaqësia e popullsisë shqiptare, të cilën e përkrahnim edhe ne, i detyroi italianët që në fillim të vitit 1920, ti tërhiqnin trupat e tyre nga viset e brendshme të Shqipërisë dhe të përqëndroheshim vetëm rreth Vlorës, prej nga poashtu në qershor të të të njëjtit vit do të detyrohen të tërhiqen, duke lidhur një marrëveshje me qeverinë e Tiranës për evakuimin e tyre nga tërë territori shqiptar, përveç ishullit të Sazanit.

Deri te evakuimi nga Shqipërisa erdhi për shkak të rezistencës së organizuar të shqiptarëve, por nuk duhet harruar se në atë kohë Italia ishte shumë e dobët politikisht dhe ushtarakisht. Edhe sot ka shqiptarë të cilët mendojnë se mund ti përzënë italianët nga Shqipëria kur të dëshirojnë. Ky vetëbesim është fatal për ata, sepse nuk e shohin që Italia e sotme fashiste nuk është ajo që ishte në vitin 1920 nën qeveritë parlamentare të Nitit, të Gjolitit e të Faktës.

VI.
SHQIPËRIA PARA KONFERENCËS SË AMBASADORËVE
Pas evakuimit të trupave italiane nga Shqipëria, gjendja në terren ishte pastruar (qetësuar, m.a.), Konferenca e Ambasadorëve, mundi që në nëntor të vitit 1921 të mirrte vendim për njohjen e Shqipërisë si shtet i pavarur e sovran. Në vend të premtimeve të mëparshme lidhur me Vlorën dhe me mandatin mbi Shqipërinë, Fuqitë e Mëdha ia njohën Italisë vetëm interesin e saj të posaçëm për ruajtjen e pavarësisë shqiptare. Shqipëria hyri në Lidhjen e Kombeve, me shpresë se kjo do ta siguronte edhe më tepër pavarësinë e saj.

Para Konferencës së Ambasadorëve, edhe një herë provuam, por pa sukses, që të realizonim korrigjimin e kufirit në drejtim të Shkodrës dhe të Drinit, duke theksuar për Shkodrën shkaqet historike, kurse për Drinin shkaqet ekonomike dhe ato të trafikut. Eksperti francez në Konferencë, Larosh, na ngushëlloi kështu: “Qeveria mbretërore ka gabuar, që nuk e ka miratuar, në atë kohë, propozimin e Francës për ndarjen e Shqipërisë. Pashiqi qe pajtuar me këtë, por qeveria e Beogradit kishte refuzuar”. Që mos të lejonim italijanët në Vlorë, ne u detyruam të hiqnim dorë nga Shkodra dhe kufirit deri në Dri.

Meqenëse ne gjithmonë e kemi përfaqësuar idenë e pandashmërisë së territorit shqiptar, ashtu siç ishte caktuar ajo në vitin 1913, si dhe pavarësinë e Shqipërisë, do të mund të supozohej se ne, kjo zgjidhje e Konferencës së Ambasadorëve do të na kënaqte. Kjo megjithatë, nuk është e rastit. Vështirësitë në marrëdhëniet tona me Shqipërinë, si dhe në marrëdhëniet tona me Italinë për shkak të Shqipërisë, po rëndoheshin edhe më tutje, edhe përkundrë shpalljes së Shqipërisë si shtet ti pavarur dhe anëtare e Lidhjes së Kombeve.

Republika e Mirditës
Derisa Konferenca e Ambasadorëve po zgjidhte çështjen e kufijve të Shqipërisë dhe organizimin e pavarësisë, ne, në gjysmën e vitit 1921 nënshkuram me të parët (fisnikët,bajraktarët, m.a.) e Mirditës marrëveshjen e bashkëpunimit. Ishte paraparë formimi i shtetit të lirë të Mirditës, të cilin do ta mbronin forcat ushtarake të S.K.S. dhe interesat të cilit në botën e jashtme do ti përfaqësonte qeveria e Beogradit. Qeveria e Tiranës e shtypi këtë lëvizje, kurse ne qemë akuzuar dhe dënuar para Lidhjes së Kombeve.

VII.
PAKTI I ROMËS, PASHIQI, MUSOLINI DHE SHQIPËRIA
Pakti i Romës i janarit të vitit 1924, me frymën e tij, ua imponoi edhe Romës edhe Beogradit respektimin e pavarësisë dhe parimin e mospërzierjes në punët e brendshme të Shqipërisë, si dhe informimin e ndërsjellë rreth ngjarjeve në Shqipëri. Kjo, megjithatë nuk pengoi qeverinë italiane që të ndihmonte Fan Nolin, në qershor të vitit 1924, që të organizonte kryengritjen kundër Ahmet Zogut, dhe as qeverinë tonë, që në dhjetor të të njëjtit vit ti mundësoj Ahmet Zogut që nga territori ynë të futet në Shqipëri dhe të merrte pushtetin. As Roma, as Beogradi nuk mund t’u bënin ballë intrigave dhe kërkesave të “miqve” të shqiptarëve, të cilët kërkonin ndihmë për të ruajtur ose për të ardhur në pushtet dhe premtonin besnikëri e bashkëpunim, kurse në rastin e parë ndërronin orientimin.

VIII.
PAKTI I TIRANËS DHE GJENDJA QË KRIJOI AI
I ndjeri Pashiq duke i udhëzuar përfaqësuesit tonë për punë në Shqipëri, ju thoshte: ne dëshirojmë Shqipëri të pavarur, por edhe Shqipëri të dobët dhe të trazuar (jostabile, m.a.). Koha dëshmoi se kjo nuk ishte e mundur të mbahej (realizohej, m.a.). Shqipëria e dobët dhe e trazuar ishte e detyruar të kërkonte ndihmë dhe mbrojtje atje ku mund të gjente. Regjimi i cili ishte i rrezikuar nga Italia, na drejtohej neve, ndërsa ai të cilin ne dëshironim ta rrëzonim, kërkonte mbrojtje nga Italia.

Shqipëria e dobët dhe e trazuar (jostabile, m.a.), në vitin 1926 i kërkoi mbrojtje dhe ndihmë Italisë. Ahmet Zogu mori së pari garanci për regjimin e tij, dhe pastaj pranoi në vitin 1927 në lidhjen e një Alenace Ushtarake për 20 vjeçare, përfitoi qindra e qindra miliona lireta për punime botore, ekonomikisht dhe finaciarisht e vuri Shqipërinë në zgjedhën italiane, pranoi shumë instruktorë italianë. U krijua, kështu, një raport që i ngjante shumë atij protektorati, kundër të cilit kishim luftuar në Konferencën e Paqes.

Ajo që viteve të fundit më së shumti na rrezikonte prej Shqipërie, ishte organizimi ushtarak fortifikimet ushtarake dhe aksionet irredentiste. Gjithandej e vërenimin rrezikun nga aksionet italiane dhe atë “kufirin ofensiv”, kundër të cilit patëm luftuar para aleatëve në Paris, kur patëm propozuar që Italisë ti jepej mandati në Shqipëri.

Në këtë vend është me interes të theksohet, që vetëm ne kishim protestuar dhe kishim luftuar kundër ndërhyrjes së Italisë në Shqipëri dhe në Ballkan. Asnjë vend tjetër i Ballkanit në kërë drejtim nuk na përkrahu. Dy fuqitë detare mesdhetare, Franca dhe Anglia, nuk kundërshtuan mbylljen e detit Adriatik. Për më tepër, Osten Çëmbërleni, në takimin me Musolinin në Livorno në vitin 1926, dha pëlqimin për Paktin e Tiranës. E të gjithë përfaqësuesit francezë në Tiranë vazhdimisht i jepnin këshilla mbretit Zog që të mos futej në konflikt me italianët.

IX.
PAKTI I MIQËSISË ITALO-JUGOSLLAVE I 27 MARSIT TË VITIT 1937
Italia e Jugoslavija duke ndjekur politikë miqësie njëra ndaj tjetrës, mund të merren vesh për Shqipërinë në këtë formë: Italia ka interesin e vet jetësor në Vlorë, kjo pjesë e bregdetit shqiptar nuk bën të rrezikohet prej nesh; ne këtë interes duhet ta kuptojmë dhe ta respektojmë. Interesi jetësor i Jugosllavisë është të mos jetë e rrezikuar në kufirin në drejtim të Serbisë Jugore, as nga Kosova (e populluar me shqiptarë), as nga Shkodra dhe Mali i Zi. Për këtë, pa dyshim është llogaritur, kur në protokollin e fshehtë së bashku me Paktin e Miqësisë është parashikuar që të ndërpritet fortifikimi i mëtejmë në zonat e Librazhdit e të Milotit.

Për sa i përket aksionit ekonomiko-financiar në Shqipëri, ne për këtë nuk kemi, dhe nuk dëshirojomë të investojmë mjete të veçanta. Italianët, pra, mbeten pa konkurrencë dhe pa vërejtje nga ana jonë, kuptohet me kusht që të mbeten në kufijtë e obligimit tjetër të fshehtë, të cilin para dy vjetësh e kanë marrë ndaj nesh që në pikëpamje politike, ekonomike dhe financiare nuk do të kërkojnë kurrfarë përfitimesh të posaçme, të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë a të tërthortë do ta komprometonin pavarësinë e shtetit shqiptar.

Në këtë mënyrë Pakti i Miqësisë i datës 25 mars 1937 krijoi një “modus vivendi” tolerant ndërmjet nesh dhe Italisë në territorin shqiptar, për të cilin vite më parë kemi pasur aq shumë konflikte e dyshime (mosmarrëveshje, m.a).

Është çështje tjetër, që ky qetësim, në Shqipëri, a do të mund të përballoj disa situata të rënda dhe të komplikuara në Detin Mesdhe ose në Ballkan.

X.
RUAJTJA OSE NDRYSHIMI I STATUS QUO-së
Pavarësia e Shqipërisë është zvogëluar, por nuk është shkatërruar
Pavarësia e një shteti ndaj botës së jashtme gjithnjë është gjithnjë një koncept realtiv. Duke pasur parasysh rrethanat, kjo pavarësi është më e plotë ose është më e zvogëluar. Për Shqipërinë, sot nuk mund të thuhet që politika e brendshme dhe e jashtem është e pavarur nga Italija.

E megjithatë, ajo në bashkësinë ndërkombëtare konsiderohet si shtet i pavarur. E drejta ndërkombëtare, bregdetin shqiptar e njeh si të pavarur e jo si italian, përkatësisht e konsideron se është nën suverenitetin e një shteti Ballkanik. Italia ende nuk ka shkelur në Ballkan. Ajo ka një pjesë të sovranitetit të territorit të Zarës, por ky nuk i ofron mundësi të zgjerohet më tutje. Në Shqipëri, Italia ka ndikim, por nuk ka lirinë e aksionit sikur në territorin e saj. Shqiptarët megjithatë e kundërshtojnë ndërhyrjen e saj, i shkaktojnë vështërsi dhe e ngadalësojnë.

“Ballkani – popujve të Ballkanit”
Politika tradicionale e Serbisë është “Ballkani – popujve të Ballkanit”. Ky parim është përdorur në kohën e tij në luftë kundër Perandorisë Osmane dhe kundër Monarkisë Austro-Hungareze. Jugosllavia e përdori me sukses këtë kundër dispozitave të Paktit të Londrës, i cili e futi Italinë në Dalmaci dhe në Shqipëri. Në zbatimin e këtij parimi ne gjithmonë kemi shikuar garancinë më të mirë për paqe në Ballkan, për bashkëpunim ndërmjet popujve të Ballkani dhe për zhvillim normal të popujve ballkanas. Prania e një Fuqie të Madhe në Ballkan, janë dyer të hapura të intrigave e pushtimeve.

Zgjerimi i Italisë
A është e mundur që Italia, duke u bërë zotëruese e sovrane e Shqipërisë Jugore dhe të Mesme, të mbetet vetëm në atë brez të ngushtë bregdetar? Ne këtë nuk e kemi besuar para 20 vjetësh, kur Fuqitë e Mëdha ia ofruan Italisë Vlorën me hinterlandin. Ne këtë e kemi edhe më të vështirë ta besojmë sot, kur Italia tregon aq shumë dinamizëm e guxim në politikën e saj të jashtme.

Një precedent i rrezikshëm
Marrja e një pjese të territorit të Ballkanit nga një Fuqi e Madhe joballkanike pa kurrfarë baze etnike, për tërë popujt e Ballkanit, pra edhe për ne, është një precedent i rrezikshëm. Të tjera Fuqi të Mëdha nga drejtime të tjera mund të paraqiten me pretendime të ngjashme. Rasti i veçantë i Italisë në Shqipëri për ne është i rrezikshëm, sepse me Paktin e Londrës, me të cilin për herë të parë ju njoh Italisë, Shqipëria Jugore, po kësaj Italie i ishte njohur edhe Dalmacia Veriore. Precedenti për gjallërimin e dispozitave të Paktit të Londrës në një sektor të Ballkanit hap dyert edhe për gjallërimin e dispozitave të tjera.

Ndarja e Shqipërisë
Me rastin e vlerësimit të tërë kësaj çështjeje, duhet t ë kemi parasysh që me çdo kusht duhet të shikojmë që ti shmangemi konfliktit të hapur ose të fshehtë me Italinë. Gjithashtu duhet ta shmangim pushtimin e tërë Shqipërisë nga Italia, ngase kjo do të na rrezikonte në vendet më të ndieshme (nevralgjike, m.a.) si në Bokë të Kotorrit e në Kosovë.

Duke pasur parasysh gjithë ç’thamë më lart, për ne ndarja e Shqipërisë mund të vinte në konsideratë vetëm si një e keqe e domosdoshme, të cilën nuk mund ta eviotjmë dhe si një dëm i madh nga i cili duhet të nxjerrim përfitime të atilla aq sa është e mundur, d.m.th. prej dy të këqijave ta zgjedhim më të voglën.

KOMPENSIMET TONA
Këto kompensime gjenden në materialin e përpunuar para 20 vjetësh, kur është shtruar çështja e ndarjes së Shqipërisë.
Maksimumi që e kemi kërkuar asokohe ishte kufiri që do të shkonte përgjatë lumit të Matit dhe Drinit të Zi dhe i cili do të na jepte garanci strategjike të Malit të Zi dhe Kosovës. Gjithashtu do të duhej të siguronim luginat e Liqenit të Ohrit dhe Prespës, duke përfshirë edhe Pogradecin dhe fshatrat sllave të Malit të Thatë si dhe ato në mes të Prespës e Korçës.

Marrja e Shkodrës me këtë rast do të kishte rëndësi të madhe morale dhe ekonomike. Kjo do të na mundësonte që të bënim punime të mëdha hidroteknike dhe të përfitonim tokë pjellore për ushqimin e Malit të Zi. Shqipëria Veriore në kuadër të Jugosllavisë do të mundësonte krijimin e lidhjeve të reja të trafikut të Serbisë Veriore e Jugore me Adriatikun.

Me ndarjen e Shqipërisë do të zhdukej qendra tërheqëse për pakicën shqiptare të Kosovës, e cila në situatën e re lehtësisht do të asimilohej. Ne eventualisht do të fitonim 2-300.000 shqipatrë, por këta shumica janë katolikë, marrëdhëniet e të cilëve me shqiptarët myslimanë nuk kanë qenë asnjëherë të mira. Çështja e shpërnguljes së shqiptarëve myslimanë në Turqi do të bëhej gjithashtu në rrethana të reja, sepse nuk do të kishte kurrfarë aksionesh të forta për pengimin e tij.

Rusia dhe Turqia, ndihmojnë njëra – tjetrën

Published: 26 august 2022

Shumë vende po largohen nga Rusia, por njëra po afrohet më shumë: Turqia. Turistët dhe emigrantët rusë po derdhen në Stamboll dhe në vendpushimet bregdetare të vendit, duke rrëmbyer me mijëra prona. Rusia po ndihmon për të financuar një central bërthamor që kushton 20 miliardë dollarë në Akkuyu, në jug. Ndërsa shumë vende kanë shkurtuar eksportet në Rusi që nga pushtimi i saj në Ukrainë, Turqia është rritur me 60% në terma dollarë. Firmat perëndimore, të kufizuara nga sanksionet, duket se po përdorin Turqinë si ndërmjetës për të eksportuar në Rusi.

Politika e çuditshme monetare e Turqisë është një arsye pse vendi është kaq i prirur për paratë ruse. Pavarësisht rritjes së inflacionit në 80%, më 18 gusht banka qendrore e Turqisë uli normën e saj të interesit nga 14% në 13%—përgjigja e kundërt me atë që do të rekomandonte çdo ekonomist i arsyeshëm. Rexhep Tajip Erdogan, presidenti i Turqisë, dëshiron më pak kosto të huamarrjes në mënyrë që të frenojë ekonominë dhe kështu të përmirësojë shanset e tij në zgjedhjet verën e ardhshme. Por politika e lirshme monetare ka bërë që lira të bjerë. Ajo ka humbur tre të katërtat e vlerës së saj kundrejt dollarit që nga viti 2018, dhe një monedhë më e dobët shton vështirësitë e inflacionit të Turqisë duke rritur akoma më shumë koston e importeve.

Hyni në lojën kundër sanksioneve. Turqia ka nevojë të dëshpëruar për monedhat e huaja për të blerë lira në tregjet financiare, duke mbështetur kështu vlerën e monedhës pa rritur normat. Banka qendrore ka shpenzuar ndoshta dhjetëra miliarda dollarë në këtë mënyrë muajt e fundit. Rusia është duke notuar në valutë të fortë nga eksportet e hidrokarbureve dhe nuk ka miq dhe mallra të huaja. Eksportet turke në Rusi ndihmojnë në forcimin e rezervave valutore të zotit Erdogan, pasi eksportuesit tani duhet të shkëmbejnë disa nga të ardhurat e tyre të huaja me qeverinë për monedhën vendase. Pra, sanksionet dhe politika monetare e çmendur janë dy anët e së njëjtës medalje.

Politikanët amerikanë kanë sinjalizuar shqetësimin e tyre për strategjinë e Turqisë. Analistët paralajmërojnë se rrezikon sanksione dytësore. Por zoti Erdogan i sheh paratë si më të rëndësishme sesa marrëdhëniet e ngrohta me Perëndimin. “Ai ka një zgjedhje për të fituar,” thotë Timothy Ash nga BlueBay Asset Management. “Ai do ta çojë atë në kufi”.

/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga The Economist

SHKOLLA DHE SHAMIA

Published: 22 august 2022

Shkruan Xhelal Zejneli

Çështja shqiptare në Ballkan është çështje kombëtare dhe jo çështje fetare. Ata që ka sunduar mbi shqiptarët gjatë shekullit XX, kurrë s’ua kanë ndaluar shqiptarëve të drejtat apo liritë fetare islame. Shqiptarët kanë qenë të lirë të quhen myslimanë dhe të ndërtojnë objekte fetare të fesë islame. Madje kanë qenë të nxitur dhe të motivuar të ndërtojnë sa më shumë xhami. Përse?! Duke qenë se nëpër xhami lutjet fetare janë realizuar në gjuhën arabe, pushtuesit dhe kolonialistët serbë, prej tyre nuk kanë parë kurrfarë rreziku. Në Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (1918-1929), e cila më vonë u quajt Mbretëria Jugosllave (1929 – nëntor 1945), në të cilën sundonte oligarkia serbomadhe në krye me dinastinë serbe të karagjorgjeviqëve, shqiptarët as që kishin të drejtë të quhen si të tillë. Ata përfshiheshin në grupin e bashkësive myslimane. Nuk kishin të drejtë të shkolloheshin në gjuhën amtare, d.m.th. në gjuhën shqipe. Kjo nuk ishte politikë asimiluese por strategji asimiluese dhe shkombëtarizuese shtetërore. Kjo strategji antishqiptare asimiluese ishte përpunuar prej akademikëve serbomëdhenj. Një prej tyre është edhe akademiku Vlladan Gjorgjeviq (Vladan Đorđvić / Владан Ђорђевић, 1844-1930). Ishte kirurg, kurse në vitet 1897-1900 ishte kryetar i Këshillit të Ministrave të Mbretërisë së Serbisë. Me librin e vet “Shqiptarët dhe Fuqitë e Mëdha” (Arnauti i Veilke sile, Beograd, 1913, 188 faqe) flet zi e më zi për shqiptarët, saqë bën edhe dehumanizimin e tyre. Ky ua çeli rrugën akademikëve të tjerë serbomëdhenj që të hartojnë projekte antishqiptare. Një prej tyre është edhe akademiku Vaso apo Vasa Çubrilloviq (Vaso Čubrilović, 1897-1990), autor i elaboratit famëkeq “Dëbimi i shqiptarëve” (Iseljavanje Arnauta) që e lexoi më 7 mars 1937 në Klubin Kulturor Serb në Beograd. Në këtë elaborat, midis tjerash thotë se shqiptarëve duhet t’u lejojmë sa më shumë xhami, por asnjë shkollë.

Me këto projekte, serbët synonin:

– t’i asimilojnë shqiptarët;

– t’i dëbojnë prej trojeve etnike:

– të kryejnë pastrimin etnik të trojeve shqiptare; dhe

– të dalin në det, në Adriatik.

Në vitin 1924 u çel në Shkup “Medreseja e Madhe e Mbretit Aleksandri I” (Velika Medresa Kralja Aleksandra I). Ishte shkollë e mesme fetare. Ata që e kryenin, merrnin titullin e klerikut mysliman. Më 1940 u promovua në shkollë të mesme shtetërore në të cilën mësoheshin lëndë të caktuara gjimnazi dhe mësimi fetar islamik, gjuha arabe dhe ajo turke.

Sikundër shihet, shqiptarët s’kishin dot të drejtë shkollimi në gjuhën amtare. Duhet shtuar se në trojet shqiptare në Jugosllavinë e karagjorgjeviqëve kishte edhe popullsi shqiptare katolike dhe ortodokse. Sikundër ka dhe sot.

* * *

Ideologjia serbomadhe e shfarosjes së shqiptarëve nëpërmjet pastrimit etnik u konkretizua me Rregulloren sekrete për shpërnguljen e shqiptarëve në Anadoll, të hartuar në Beograd më 28.XI.1933 ndërmjet Mbretërisë Jugosllave, në një anë dhe Republikës së Turqisë, në anën tjetër. Kjo marrëveshje famëkeqe imitonte Marrëveshjen e Lozanës të viti 1923, sipas të cilës Greqia dëboi për në Turqi çdo familje myslimane, pjesa më e madhe e të cilëve ishin shqiptarë.

Diplomatët dhe politikanët serbë shkonin nëpër kancelaritë e Evropës dhe thoshin: “Në Jugosllavi s’ka shqiptarë, ka myslimanë”.

Politikë shkombëtarizuese ndaj shqiptarëve, duke i paraqitur dhe duke i regjistruar si myslimanë dhe jo si shqiptarë, kanë ndjekur edhe malazeztë, sllavo-maqedonasit dhe grekët. grekët. Një politikë e tillë – shkombëtarizuese, në zonat ku shqiptarët nuk kanë qenë shumicë, është ndjekur edhe në Jugosllavinë e Titos. Si mysliman, nuk ke paraqitur rrezik për shtetin, si shqiptar – po.

* * *

Nëpër shkollat shqiptare nuk ka përse të përdoren shamitë. Shqiptarët janë popull evropian, properëndimor dhe proamerikan. Më proamerikani në botë. S’janë as turq, as arabë dhe as persianë. Ka politikanë të Turqisë që thonë se shqiptarët dhe turqit na qenkëshin vëllezër. Kjo s’është e vërtetë dhe s’mund të jetë e vërtetë. In ultima linea, shqiptarët s’mund të jenë vëllezër me turqit, përpos tjerash edhe për faktin se u përkasin tri feve – katolike, ortodokse dhe islame. Duke qenë popull evropian, shqiptarët s’mund të jenë edhe popull aziatik.

Gjuhëtari gjerman, albanolog, themeluesi i gjuhësisë krahasuese historike indoevropiane, profesor në Universitetin e Berlinit Franc Bop (Franz Bopp, 1791-1867), që në vitin 1843 dëshmoi karakterin indoevropian të shqipes. Në studimin “Mbi gjuhën shqipe në lidhjet e afrisë së saj” (Uber das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen) vërtetoi në mënyrë përfundimtare se shqipja bën pjesë në familjen gjuhësore indoevropiane, ku zë një vend të veçantë si gjuhë më vete. Gjuha turke ndërkaq i takon familjes së gjuhëve uralo-altaike.

Si një popull evropian, shqiptarët funksionojnë me sistem evropian vlerash. Shamia, e këtillë siç kërkohet, nuk i përket sistemit evropian të vlerave. Shamia, e këtillë siç kërkohet, i përket Turqisë, botës arabe, Iranit. Shqiptarët s’janë as turq, as arabë dhe as iranianë. Shamia, e këtillë sikundër kërkohet, ka ardhur ndër shqiptarë nëpërmjet Turqisë, gjatë sundimit turk. Me fjalë të tjera, atë ua kanë sjellë shqiptarëve sundimtarët e tyre.

Shqiptarët nuk do të mundë të integrohen në gjirin e Evropës me sistem joevropian vlerash.

Shqiptarët janë popull me tri fe. Kërkesat për të mbajtur shami në shkollë, në shoqërinë shqiptare mund të shkaktojnë përçarje. Kjo do të ishte tragjike dhe fatale për kombin. Përçarjet në botën shqiptare mund të shpijnë në prishjen e harmonisë fetare, ndërsa disharmonia fetare do të çonte në konflikte mbi baza fetare. Si rrjedhojë, do kishim bosnizimin e kombit shqiptar.

Arsimi në botën shqiptare është shekullar. Por, hapësirat shqiptare ka edhe shkolla fetare, katolike, ortodokse dhe myslimane. Këtë ua mundëson ligji dhe kushtetuta.

Askush nuk i ka ndaluar nxënëset dhe studentet shqiptare të fesë islame të mbajnë shami nëpër medrese dhe në fakultetet teologjike islame. Shami mbajnë edhe vajza të moshës së mitur që ndjekin mësimin fetar nëpër mektebe. Askush nuk i ka ndaluar femrat shqiptare të fesë islame të mbajnë shami – ato që duan – në jetën private. Në një klasë shqiptare mund të mësojnë nxënës shqiptarë të të tri feve – katolike, ortodokse dhe myslimane. Si do të përjetohej shamia apo mbulesa te nxënësit shqiptarë që nuk i përkasin fesë islame?!

Propaganduesit e islamit politik një ditë do të kërkojnë që vajzat dhe djemtë shqiptarë të mësojnë nëpër shkolla të veçanta, si në Iran. Shqiptarët nuk jetojnë, as në Azi, as në botën arabe, as në Afrikë. Jetojnë në Evropë. Në shumë shkolla të vendeve me popullsi feje islame vajzat shkojnë në shkollë pa mbulesa apo shami. Shqiptarët s’ka përse të bëhemi më katolikë se papa.

Nëpër shkollat shqiptare, publike apo private, parashikohet me ligj mbajtja e uniformave. Ka nxënës, si djem ashtu edhe vajza, shkojnë në shkollë në kundërshti me normat etike apo me kodin etik. Ndaj tyre nuk merret kurrfarë mase, as pedagogjike, as administrative. Ndaj tyre nuk reagon as shkolla, as prindërit, as shoqëria. Shkolla nuk është disko klub. Është institucion edukativ dhe arsimor. Në kundërshti me normat etike apo me kodin etik, i ndjekin studimet edhe një numër i caktuar i studentëve. Nga kjo del uniforma nuk respektohet sa duhet, për të mos thënë fare, si në shkollat fillore dhe të mesme, ashtu edhe në arsimin universitar. Mbajtja e uniformës vlen – me akt normativ – edhe për mësuesit, për arsimtarët, për profesorët dhe për ligjëruesit universitarë. Në shumë raste kjo nuk respektohet gjithaq, në mos hiç. Po qe se mësuesi nuk e respekton kodin etik të profesionit të vet, atëherë mos prit më shumë prej nxënësit të tij apo të saj. Ka nxënëse që shkojnë në shkollë me grim. Madje edhe nxënëse të shkollës fillore. Ç’pret prej asaj shkolle dhe prej asaj shoqërie?!

* * *

Në një shkollë me rreth 1.000 nxënës, mbi 550 mund të jenë vajza. Prej tyre, shami në klasë mbajnë jo më shumë se 10 deri 15 sosh. Me fjalë të tjera, edhe pse shkolla nuk e ndalon mbajtjen e shamisë në klasë, numri i vajzave që e mbajnë atë është minimal. Vajza shqiptare nuk është e interesuar për shami. Përpos kësaj, shumë të rinj dhe të reja, sapo e kryejnë shkollën, ikin për në Perëndim, kryesisht në Gjermani nga ku nuk kthehen dot. E në Gjermani s’ka pse shkohet me mbulesë apo me shami – mendojnë ato.

* * *

Sot e kësaj dite diplomacia serbe, greke dhe ruse shkojnë nëpër kancelaritë evropiane dhe thonë: “Mos i mbështetni shqiptarët, ngase ata janë përçues të interesit turk, arab dhe iranian në Evropën e krishterë. Mos e mbështetni Kosovën për arsye se shqiptarët funksionojnë me sistem oriental, pra joevropian të vlerave. Duke mbështetur Kosovën ju krijoni një shtet islamik në Evropë”.

Me kërkesat për mbajtjen e shamisë nëpër shkolla, shqiptarët me vetëdije apo pa të, e çojnë ujin në mullirin e Serbisë, të Greqisë dhe të Rusisë. Këta që kërkojnë mbajtjen e shamisë nëpër shkolla duhet ta dinë se shumë vende me popullsi myslimane, jo vetëm që nuk e njohin pavarësinë e Kosovës, por kanë lidhje të ngushta me Serbinë. Vendet e tilla votojnë edhe kundër anëtarësimit të Kosovës në institucionet ndërkombëtare.

Kosova sot ka probleme serioze me Beogradin. Para pak ditësh, në hapësirën ajrore afër kufirit të Kosovës, Vuçiqi i solli aeroplanët luftarakë. Të mos ishte Amerika, një Zot e di se ç’do të ndodhte. Kosova nuk përplaset vetëm me Serbinë, por edhe me Rusinë.

Parësore për shqiptarët duhet të jetë kombi, d.m.th. interesi kombëtar. Në Kongresin e Berlinit (1878) shqiptarët u shpërfillën. Të vonuar, s’i bëri kush llogari. Nuk duhet lejuar përsëritjen e historisë.

Xhelal Zejneli

SHQIPTARËT – LIDHJET E HERSHME ME PERËNDIMIN

Published: 22 august 2022


Xhelal Zejneli

Shqiptarët janë ndër popujt më të vjetër të gadishullit ilirik. Janë bijë të ilirëve, ndërsa shqipja – bijë e ilirishtes. Shqipja është ndër gjuhët më të vjetra të gadishullit.

Prej shekullit V deri në shekullin III para erës sonë, ilirët ngritën shtetet e tyre përgjatë Adriatikut, derisa ranë pre e pushtimit romak. Ndër udhëheqësit ilirë përmenden mbreti ilir Agroni (shekulli III para erës sonë), i cili sundoi në vitet 250-231 para erës sonë dhe mbretëresha Teuta e cila sundoi në vitet 230-228 para erës sonë, e që mbretëroi në Lezhë (Lissus). Teuta u vu në krye të mbretërisë pas vdekjes së të shoqit Agronit, birit të mbretit ilir Pleuratit. Romakët e pushtuan mbretërinë e Ilirisë nga vitet 230 deri në 168 para erës sonë. Në vitin 168 para erës sonë, me humbjen e Gentit, mbretit të fundit ilir të Shkodrës, i cili sundoi në vitet 181-168 para erës sonë, Iliria ra nën sundimin romak. Shqiptarët, ndonëse ranë nën ndikimin e fortë kulturor dhe gjuhësor të latinishtes, nuk u romanizuan.

Pas ndarjes së përfundimtare të Perandorisë Romake në vitin 395 të erës sonë, në Perandori Lindore dhe në Perandori Perëndimore, Iliria hyri në sferën politike e kulturore të Perandorisë Bizantine Lindore. Në shekujt e mëvonshëm, Shqipëria u pushtua prej fiseve shëtitëse: në vitin 459 prej ostrogotëve, në vitin 467 prej vandalëve, si dhe prej avarëve, bullgarëve dhe sllavëve.

Depërtimet e para sllave në Ballkan ndodhën në vitet 548 dhe 586 të erës së re. Përkundër shtrirjes së tyre në gadishull, shqiptarët do t’ia dalin t’i bëjnë ballë, si ndikimit të kulturës bizantine, ashtu edhe ndikimit sllav.

Nga mesi i shekullit XI normanët kapërcyen Adriatikun për të pushtuar Durrësin dhe Shqipërinë qendrore.

Në shekullin XV pason pushtimi turk i Shqipërisë. Sundimi turk mbi shqiptarët zgjati pesë shekuj. Megjithëkëtë, shqiptarët ia dolën ta ruajnë gjuhën dhe identitetin e tyre.

Sikundër shihet, me qëndresën për jetë o vdekje, me vitalitetin e racës dhe me luftërat e pandërprera, arritën të mbrohen nga romanizimi, nga greqizimi bizantin, nga sllavizimi dhe nga turqizimi.

* * *

Shqiptarët në tekstet latine – Shqiptarët janë popull evropian. Për ekzistencën e gjuhës shqipe për herë të parë flitet në fillim të shekullit XIV. Midis viteve 1285-1332 janë katër përmendje të padyshimta. Në vitin 1285 gjuha shqipe përmendet në Raguzë (Dubrovnik). Me rastin e një hetuesie, një dëshmitar deklaron: “Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca” (Dëgjova një zë që thërriste në male në gjuhën shqipe).

Në një tekst latin të vitit 1308 që është quajtur Anonymi Descriptio Europae Orientalis (Përshkrim anonim i Evropës Lindore) hasim në një përshkrim edhe për vendet e Ballkanit. Teksti përmban një pjesë edhe për Shqipërinë ku përmendet edhe gjuha shqipe: “Habent enim Albani prefati linguam distinctam a Latinis, Grecis et Sclavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus” (Shqiptarët e sipërpërmendur kanë një gjuhë që dallohet nga ajo e latinëve, grekëve dhe sllavëve, kështu që kurrsesi nuk mund të merren vesh me popuj të tjerë).

Në vitin 1322, dy pelegrinë anglo-irlandezë udhëtonin për në Tokën e Shenjtë. Duke lundruar përgjatë bregdetit të Adriatikut, njëri prej tyre shënon: “Albanya est provincia inter Sclavonium et Romanyam, per se linguam habens” (Shqipëria është një provincë midis Sllavonisë dhe Romanisë / Bizantit, me një gjuhë të vetën). Japin shënime edhe për Durrësin.

Në vitin 1332 murgu dominikan frëng Brokard (Frère Brochard ose Brocardus monacus) në një vepër latinisht të titulluar “Directorium ad passagium faciendum” shënon: “Licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris” (Shqiptarët në të vërtetë kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga latinishtja, ndonëse përdorin shkronjat latine në të gjithë librat e tyre).

* * *

Shqiptarët në periudhën e Rilindjes evropiane – humanistët shqiptarë – Në fillim të shekullit XV, shqiptarët e dhanë ndihmesën e tyre letërsisë dhe kulturës perëndimore. Afërsia me Italinë, djepin e qytetërimit evropian, dha mundësi që shumë shqiptarë të përfitonin nga kultura humaniste e Rilindjes evropiane dhe të merrnin pjesë në të.

Kësaj periudhe i përkasin humanistët shqiptarë, si: Gjon Gazuli (1400-1465) i cili studioi në Padovë dhe jetoi në Raguzë (Dubrovnik) ku dha mësime filozofie, matematike dhe astronomie.

Historiani Marin Barleti (rreth 1450-1512), i lindur në Shkodër. Përjetoi rrethimin e dytë të qytetit nga turqit më 1478. Me rënien e Shkodrës, u vendos në Venedik, më pas në Romë. Atje ra në kontakt me kulturën dhe idetë e Rilindjes italiane. Dokumentoi historinë e Shqipërisë gjatë pushtimit turk dhe qëndresën kombëtare të saj nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit. Vepra e tij, e shkruar në latinisht “Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis”, Romë, rreth 1508-1510

Punën e vet, Barleti ia dedikoi nipit të Gjergj Kastriotit, Don Ferrante Kastriotit dhe pasardhësve të tij.

Poeti i vargjeve katuliane të dashurisë, Mikel Maruli (1453-1500) lindi në një familje shqiptare me prejardhje nga Morea. Në Raguzë ku ishte vendosur familja e tij, ndjeu ndikim e qytetërimit të Rilindjes italiane. Dijetari latin me prejardhje arvanitase Maksim Greku (1480-1556) lindi në Artë, një qytet në Epir i populluar nga shqiptarë. Studioi në Ferrarë, Firence dhe Padovë latinishten, greqishten, filozofinë dhe teologjinë. Marin Beçikemi (1468-1526) është nga Shkodra. Qe mësues në Raguzë dhe në Breshia, më pas profesor i retorikës në Universitetin e Padovës.

Shkrimtarët, mendimtarët dhe dijetarët shqiptarë të sipërthënë u formuan në frymën e qytetërimit perëndimor.

* * *

Qëndresa antiosmane e shqiptarëve në epokën e Gjergj Kastriotit – Për të mbrojtur lirinë e vet, shqiptarët ndër shekuj u përleshën me stuhi luftërash. Në shekullin XV, të udhëhequr nga prijësi i madh Gjergj Kastrioti (1405-1468), shqiptarët luftuan kundër ushtrive të Perandorisë Osmane. Prijësi shqiptar zmbrapsi me sukses sulmet osmane, përfshi edhe tre rrethimet e mëdha të kështjellës së Krujës, të udhëhequra nga vetë sulltanët, Muradi II (1404-1451) më 1450 dhe Mehmeti II (1432-1481) më 1466 dhe 1467. Për qëndresën ndaj turqve, ai gëzoi adhurimin e Evropës dhe nga papa Kalisti III (sundoi në vitet 1455-1458), iu dha titulli ‘Atleta Christi’. Qëndresa shqiptare u mposht vetëm pas vdekjes së Gjergjit më 17 janar 1468 në Lezhë. Nën pushtimin turk ranë: më 1478 Kruja, më 1479 Shkodra dhe më 1501 Durrësi. Pasojnë katër shekuj të kolonizimit turk të Shqipërisë. Gjatë sundimit turk, relacionet midis shqiptarëve dhe qytetërimit perëndimor – u shkëputën. Synimi i shqiptarëve për të lulëzuar në djepin e qytetërimit evropian, u ndërpre. Por, kujtesa historike e shqiptarëve, nuk u shua kurrë. Bëmat e trimave luftëtarë u kënduan me lahutë. Gjuha shqipe u ruajt në gjirin e nënëlokes.

Gjergj Kastrioti në veprat e autorëve e huaj – Qëndresa 25-vjeçare e shqiptarëve në këtë periudhë, jehuan në mbarë Evropën. Shqiptarët dhe prijësi i tyre, në kryeqendrat perëndimore u cilësuan si mbrojtës të vlerave të qytetërimit evropian. Qysh në atë kohë, për Gjergj Kastriotin, në qarqet evropiane u shkruan vepra historike, letrare artistike, muzikore. Autorë të veprave ishin dijetarët eminentë të asaj kohe.

Në shekujt XVI dhe XVII vepra e Barletit “Historia e jetës dhe bëmave të Skënderbeut, princit të Epirit” u lexua me të madhe. U përkthye në një varg versionesh edhe në gjuhë të huaja: në vitin 1533 në gjermanisht nga Johan Pincianus; në vitin 1554, 1560 në italisht nga Pietro Rocca; në vitin 1567 në portugalisht nga Francisco D’Andrade; në vitin 1569 në polonisht nga Ciprian Bazylik; në vitin 1576 në frëngjisht nga Jaques De Lavardin, fisnik i Plessis du-Bourrot – “Histoire de Georges Castriot Surnomé Skenderbeu, Roy d’Albanie” dhe në vitin 1582 në spanjisht nga Juan Ochoa de la Salde. Versioni në anglisht ishte një përkthim prej frëngjishtes nga De Lavardin dhe Zachary Jones. U botua në fund të shekullit XVI, me titullin “Historiku i Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur Skënderbe, Mbret i Shqipërisë”.

Shkrimtari dhe filozofi francez, Volteri (emri i vërtetë François-Marie Arouet Voltaire, 1694-1778) kapitullin e tij “Marrja e Kostandinopojës” e fillon me frazën: “Sikur Perandorët grekë të kishin vepruar si Skënderbeu, Perandoria e Lindjes ende mund ishte ruajtur.” Në shekullin XVIII Skënderbeu është protagonist i tri tragjedive: “Skënderbeu” (1733) e dramaturgut britanik Uilliam Hauard (William Havard, 1710? – 1778); “Heroi i krishterë” (1735) e dramaturgut anglez Xhorxh Lilëu (George Lillo, 1693-1739) dhe “Skënderbeu” ose “Dashuria dhe liria”, botuar më 1747, e hartuesit anglez të historisë së teatrove Tomas Uinkop (Thomas Whincop, 1697-1730). Nga luftërat e Gjergj Kastriotit u frymëzuan edhe poetë dhe kompozitorë të huaj. Në shekullin XVI, një poemë për Gjergjin, shkroi poeti francez Pjerë Ronsar (Pierre Ronsard, 1542-1585), ndërsa në shekullin XIX, poeti amerikan Henri Uodsvërth Lonfellou (Henry Wadsworth Longfellow, 1807-1882). Në vitin 1855, historiani francez Kamile Paganel (Camille Paganel, 1795-1859), i nxitur prej krimeve të luftës, shkroi “Histoire de Scanderbeg” (Historia e Skënderbeut). Kompozitori italian Antonio Vivaldi (1678-1741) shkroi operën me titull “Skënderbeu”, të interpretuar më 1718. Një tjetër operë me titull “Skënderbeu” ishte ajo e kompozitorit dhe violinistit francez Fransua Frankerë (François Francœur, 1698-1787) të interpretuar më 1763. Shkrimtari dhe filozofi danez, themelues i letërsisë bashkëkohore daneze dhe norvegjeze Ludvig Holberg (1684-1754) thotë se Gjegj Kastrioti është një prej gjeneralëve më të mëdhenj të historisë.

Diplomati, politikani dhe eseisti anglez Sir Uilliam Temple (Sir William Temple, 1628-1699) thotë se Gjergj Kastrioti është një prej shtatë prijësve më të mëdhenj pa kurorë, siç kanë qenë: prijësi ushtarak i Perandorisë Bizantine në kohën e perandorit Justiniani I (Flavius Petrus Sabbatius Justininus, 482/3 – 565) – gjenerali Flavius Belisarius (Germen, sot Sapareva Banja, Bullgari 505 – Halkedon, sot Kadiköy, Turqi, 565) i cili ia doli të rimarrë Afrikën e Veriut nga vandalët, Italinë nga ostrogotët dhe Spanjën nga vizigotët; gjenerali dhe burrështetasi romak Flavius Aetius, i lindur në Silistra të Bullgarisë dhe i vrarë në një atentat në Ravenë të Italisë në vitin 454 të erës së re; komandanti hungarez Janosh Huniadi (János Hunyadi), i lindur në Hunyadi të Transilvanisë, në vitin 1387 (viti i saktë i lindjes nuk dihet) dhe vdiq në Beograd në vitin 1456; prijësi ushtarak spanjoll Gonzalo Fernández de Cordoba (Montilla, Kordoba, Spanjë, 1453 – Loja, Spanjë, 1515); fisniku italian Aleksandër Farnese, Dukë i Parmës (Alessandro Farnese, Romë, 1545 – Aras, Francë, 1592) i cili më 1571 luftoi kundër osmanëve në betejën e Lepantos, pas kësaj, kryekomandant i forcave spanjolle; dhe udhëheqësi i revoltës holandeze kundër habsburgëve spanjollë Uilliami i Heshtur (William Taciturn, Dillenburg, Gjermani 1533 – 1584).

Në poemën epike udhëpërshkruese “Shtegtimet e Çajld Haroldit” (Childe Harold`s Pilgrimage,1812-1819), poeti anglez me prejardhje skoceze, i cili studioi në Kembrixh, Xhorxh Gordon Bajron (George Gordon Byron, Londër, 1788 – Missolonghi, Greqi, 1824), i këndon Gjergj Kastriotit. Në shumë vargje u këndon shqiptarëve. Midis tjerash edhe në vargjet e mëposhtme:

“Land of Albania! where Iskander rose,

Theme of the young, and beacon of the wise”

……..

(O Shqipëri, ku lindi Iskenderi,

këng’ e rinisë, fanar i t’urtëvet!

……..

Shqipëri, lejomë të kthej syt’ e mi

Mbi ty, o nënë e rreptë burrash trima!)

Kënga II, LXV

* * *

Monumentet për heroin kombëtar të shqiptarëve – Monumenti i Gjergj Kastriotit ndodhet në shumë qytete shqiptare si dhe në disa qytete të botës: busti në Kukës (1939); monumenti në Krujë (1959); monumenti në Tiranë, realizuar më 1968 nga Odhise Paskali, Andrea Mano dhe Janaq Paço; monumenti në Prishtinë (2003), vepër e skulptorit Janaq Paço; monumenti në Shkup (2006), vepër e skulptorit Thoma Thomai; shtatorja në Dibër (2009), vepër e skulptorëve Muharrem Turkeshi dhe Agim Sela; bustet – në Tuz, në Preshevë, në Burrel. Monumentet në qytetet jashtë trojeve shqiptare: monumenti në sheshin “Albania” të Romës (1940), vepër e skulptorit italian Romano Romanelli; monumenti në Bruksel (1968); përmendorja në Miçigan të ShBA-së (2006); busti në Ferno të Ankonës (2007); busti në fshatin Vaccarizzo Albanese të Kozencës në Klabri; busti në Civita të Italisë (2008); busti në San Cosmo Albanese (2010); bustet – në Vjenë; në Budapest; buzë liqenit të Gjenevës; në Detroit etj.

* * *

Shkrimet e para në gjuhën shqipe – Shkrimet e para në gjuhën shqipe u shkruan me shkronja latine. Formula e pagëzimit “Unë të pagëzoj në emër të Atit e të Birit e të Shpirtit të Shenjtë” (1462), e Pal Engjëllit (1417-1470), argjipeshkëv i Durrësit dhe mik i ngushtë e këshilltar i Gjergj Kastriotit, u shkruan me shkronja latine. Teksti u zbulua në Bibliotekën Laurentiane në Firence, nga dijetari rumun Nikolla Jorga (Nicolae Iorga, 1871-1940) dhe u botua prej tij më 1915. Dokumenti tjetër i shqipes së hershme “Ungjilli Pashkëve” ose “Perikopeja”, u shkrua me shkronja greke. Janë pesëmbëdhjetë rreshta në dialektin toskë. U zbulua nga historiani grek Spiridon Lampros (1851-1919) në një dorëshkrim greqisht të ruajtur në Bibliotekën Amroziane në Milano. Dokumenti i tretë i shqipes së hershme “Fjalori i Arnold fon Harfit” i vitit 1497 ruhet në Gjermani. Autor i tij është kalorësi, udhëtari dhe shkrimtari gjerman Arnold fon Harf (Arnold von Harff, rreth 1471-1505). Gjatë udhëtimit për në Aleksandri, u ndal edhe në Durrës.

* * *

Shkrimtarët e letërsisë së hershme shqiptare – u formuan nën ndikimin e qytetërimit perëndimor. Veprat e veta i shkruan në gjuhën shqipe dhe përdorën shkronjat latine. Gjon Buzuku (shek. XV) ka të ngjarë të ketë jetuar në Republikën e Shën Markut, mbase në rajonin e Venedikut, ku familje refugjatësh shqiptarë kishin ardhur pas pushtimit turk të Shkodrës në vitin 1479. Në Venedik Buzuku kishte mundësi më të mëdha për shkollim letrar se në Shqipëri. Mbase edhe libri i parë i shkruar në shqip “Meshari” (1555) i Buzukut, është botuar në Venedik. Kopja e vetme e “Mesharit” u zbulua në vitin 1740 në bibliotekën e Propaganda Fides, prej Gjon Nikollë Kazazit (1702-1752) nga Gjakova, i cili si Argjipeshkëv i Shkupit ishte për vizitë në Romë. Kjo kopje ndodhet sot në Bibliotekën e Vatikanit. Ajo u nxor në dritë në vitin 1909 nga peshkopi dhe dijetari arbëresh Monsinjor Pal Skiroi (1866-1941).

Lekë Matrënga (1567-1619) vjen nga bashkësia e arbëreshëve të Sicilisë. Ky autor i së parës poezi të shkruar në gjuhën shqipe, në dialektin toskë, “Këngë e përshpirtshme” (Canzona spirituale) studioi në Kolegjin Grek të Shën Athanasit në Romë.

Autori i katër veprave dhe i rreth 3300 vargjeve fetare të shkruara në gjuhën shqipe, Pjetër Budi (1566-1622) është i fshatit Gur i Bardhë të krahinës së Matit. U shkollua në Kolegjin Ilirian të Loretos (Collegyum Illyiricum) në jug të Ankonës në Itali, ku do të studionin shumë shqiptarë. Punoi pa pushim për t’i parë shqiptarët të lirë nga zgjedha turke.

Autori i të parit fjalor latinisht-shqip “Dictionarium latino-epiroticum”, Romë , 1635, Frang Bardhi (Nënshat ose Kallmet në veri të Lezhës, 1606 – 1643) studioi në Kolegjin Ilirian të Loretos afër Ankonës, e më vonë në Kolegjin e Propaganda Fides në Romë.

Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689) është nga Guri i Hasit afër Prizrenit. Ndoqi studimet në Kolegjin Ilirian të Loretos afër Ankonës. Më pas vazhdoi studimet në Kolegjin e Propaganda Fides në Romë, ku u diplomua doktor në filozofi dhe teologji. Më 1677 pasoi të ungjin si kryepeshkop i Shkupit. Vepra e tij “Çeta e profetëve” (Cuneus prophetarum, 1685) është kryevepër e letërsisë së hershme shqiptare dhe është e para vepër me tipare letrare e artistike në gjuhën shqipe.

* * *

Veprimtaria letrare e arbëreshëve në shekullin XVIII – Krijimet letrare të arbëreshëve u krijuan sipas formave letrare perëndimore. Pas veprës së parë të letërsisë arbëreshe “E mbsuame e kërshterë” (1592) e Lekë Matrëngës, pasojnë poetët arbëresh të shekullit XVIII – Nikollë Brankati (1675-1741); Nikollë Filja (1682? – 1769); autori i tingëllimës ës parë shqiptare (1777) Nikollë Keta (1740? – 1803), etj. Pas tyre vjen poeti i parë arbëresh vërtet i talentuar Jul Variboba (1724-1788), etj.

Veprimtaria letrare dhe kombëtare e arbëreshëve në shekullit XIX – Ndër krijuesit letrarë të qindvjeçarit XIX bëjnë pjesë poetët apo folkloristët, si: Kostantino Askuri (1810-1871), Kostantin Beluçi Shalja (1796-1867); Euxhenio Peta; Vinçenco Suli; Françesko Parrino (1754-1831); Gavril Dara Plaku (1765-1832); babai i Gavril Dara të Riut – Andrea Dara (1796-1872) i cili njihet si mbledhës i folklorit arbëresh dhe të tjerë.

Në shekullin e sipërthënë krijuan art: Pishtari i romantizmit shqiptar Jeronim De Rada (1814-1903); autori i së parës dramë të shkruar në shqip Françesk Anton Santori (1819-1894); Gavril Dara i Riu (1826-1885); poeti lirik Zef Serembe (1844-1901).

Disa studiues arbëresh u morën me veprimtari shkencore nga lëmi i gjuhës, i historisë etj.

* * *

Zgjimi i ndërgjegjes kombëtare – Zgjimi kulturor i shqiptarëve filloi në vitet 1830-1850, me Naum Veqilharxhin (1797-1846). Zgjimi kulturor shkonte krahas prise de conscience kombëtare dhe politike. Kjo nënkuptonte nevojën e përdorimit të shqipes në të gjitha fushat e jetës, sidomos në shkollim në gjuhën shqipe, të ndaluar nga Porta. Intelektualët, luftëtarë të zgjimit kombëtar, gjatë gjithë shekullit XIX, madje edhe në të njëzetin, do të vihen në provë.

* * *

Në gjysmën e dytë të shekullit XIX Shqipëria po lëngonte nën kandilin që po fikej të Perandorisë Osmane. I Sëmuri i Bosforit, dita-ditës po rrënohej. Shqiptarëve, më shumë se kurrë, u kërcënohej asimilimi kulturor. Do të jetë lëvizja e Rilindjes, e zgjimit kombëtar, ajo që do të shprehë vullnetin e Shqipërisë për të mbijetuar.

Rilindja kombëtare – Ideali i rilindësve ishte çlirimi i Shqipërisë nga sundimi osman dhe themelimi i Shqipërisë së pavarur në trojet etnike. Gjatë arsimimit të tyre, u njohën me vlerat evropiane dhe filluan t’i rivendosin lidhjet me qytetërimin perëndimor, të shkëputura gjatë shekujve të sundimit osman. Midis tyre bëjnë pjesë: politikani dhe ideologu i Rilindjes, Abdyl Frashëri (1839-1892), i cili në dhjetor 1877, së bashku me intelektualë të tjerë, themeloi në Kostandinopojë Komitetin qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare; apostulli i shqiptarizmit Naim Frashëri (1846-1900); ideologu i mendimit politik shqiptar të periudhës së Rilindjes, Sami Frashëri (1850-1904); figura që luajti rol vendimtar në kulturën e Rilindjes, Pashko Vasa (1825-1892); veprimtari i shquar i çështjes së zgjimit kombëtar, Jani Vreto (1820-1900); poeti Koto Hoxhi (1824-1895); veprimtari Zija Prishtina (shekulli XIX), i cili në Komitetin e sipërthënë, së bashku me të vëllain, Ali Danishin, përfaqësoi Kosovën; figura që do të luajë një rol të dorës së parë në themelimin e shkollës së parë shqipe në Korçë më 1887, Pandeli Sotiri (1843-1891); filozofi dhe dijetari nga fshati Ninat i Çamërisë (Sarandë), rektor i parë i Universitetit të Stambollit të themeluar më 1870, Hasan Tahsini (1811-1881).

Një numër i madh rilindësish, përpos në Stamboll, vepruan edhe në Bukuresht, Sofje, Aleksandri, Kajro, Selanik, Athinë etj. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të qindvjeçarit XX, edhe në ShBA. Rilindësit tanimë dalin me kërkesa politike.

* * *

Të ballafaquar me vendimet e Traktatit të Shën Stefanit, të 3 marsit të vitit 1878, që vendosi aneksimin e një pjese të madhe të trojeve shqiptare nga shteti i porsaformuar autonom bullgar dhe nga mbretëritë tani të pavarura të Malit të Zi dhe të Serbisë, rilindësit u vunë në shërbim të çështjes së ngutshme shqiptare. Më 10 qershor 1878, atdhetarët shqiptarë themeluan Lidhjen e Prizrenit. Një prej katër kërkesave ishte që shqiptarët të mos shërbejnë më në ushtrinë osmane dhe të mos i paguajnë taksa qeverisë qendrore në Stamboll. Kongresi i Berlinit që u mblodh më 13 qershor 1878, konfirmoi pavarësinë e Rumanisë, të Serbisë, të Malit të Zi dhe një qeverisje autonome në Bullgari. Interesat shqiptare nuk përfillën fare. Duke qenë një pjesë e shqiptarëve në shërbim të Perandorisë Osmane, kishte pak shpresa për të gjetur mirëkuptimin e fuqive të mëdha të kohës. Shqiptarët nuk patën as edhe një fuqi të madhe që të mbronte interesat e tyre. As edhe qenia e tyre si popull nuk u njoh. Të ndodhur para mundësisë së copëtimit të vendit, shqiptarët e tre religjioneve bashkë, ndien nevojën për të vepruar në kuadrin e një lëvizjeje kombëtare. Pikërisht për këtë u themelua lidhja e sipërthënë.

Përgjigjja e kancelarive ishte: Shqiptarë, jeni vonuar!

* * *

Në shekullin XIX, Shqipëria ishte vendi më i pazhvilluar i gadishullit. Në shekullin e kombeve, shqiptarët nuk kishin të formuar një borgjezi që do t’i çonte drejt lirisë dhe pavarësisë. Një shtresë e kamur e tyre ishte në shërbim të pushtetit osman. Copëtimi i trojeve shqiptare në dobi të fqinjëve grabitqarë, të mbështetur nga Rusia dhe jo vetëm prej saj, do të marrë formën tragjike në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, në vitin 1912-1913 – me arsyetimin se shqiptarët janë mbetje turke në Ballkan.

Më parë se në kancelaritë evropiane, fajin e vonesës së vet shqiptarët duhet ta kërkojnë në vetvete.

Xhelal Zejneli

Avionë B 52 të forcave ajrore amerikanë mbi Sheshin Skenderbej

Published: 22 august 2022

Aeroplanët B-52 fluturuan përmes qiejve miqësorë të Europës Juglindore drejt vendit tone ku u ku panë nga kushdo, të apasionuar, amatorë, fëmijë e të rritur.

Spektakli eshte ofruar  me rastin e 100 vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara

https://www.facebook.com/watch/?v=1029910041021735

Veliaj i uron 27-vjetorin Dua Lipës: Ylli që shkëlqen më fort. Jemi shumë krenarë për ty

Published: 22 august 2022

Këngëtarja e njohur botërore dhe shqiptare, Dua Lipa, sot mbush 27 vjeç. Një urim të veçantë ajo ka marrë nga Kryetari i Bashkisë së Tiranës Erion Veliaj. Përmes një postimi në rrjete sociale, Veliaj shprehet se Dua na bën shumë krenar.

“Edhe Dua Lipa – ylli që shkëlqen më fort. Jemi shumë krenarë për ty”, shkruan kryebashkiaku Veliaj.
Ndërkaq, në Parkun e Liqenit Artificial të Tiranës kanë nisur përgatitjet për vendosjen e skenës ku do performojnë yjet e muzikës të ftuar nga Dua Lipa në 3 ditët e Sunny Hill Festival Tirana 2022. Kryetari i Bashkisë së Tiranës, Erion Veliaj, gjatë inspektimit të hapësirës ku do të zhvillohet festivali, u shpreh i bindur se ashtu siç u menaxhua ndeshja e finales së Konferencë Ligës, me të njëjtin sukses Tirana do të presë dhe festivalin e Dua Lipës.

Alfred Hiçkok, 5 fakte interesante të mjeshtrit të filmave horor

Published: 22 august 2022

Ekscentrik, ironik, një gjeni me anët e tij të errëta, Alfred Hiçkok lindi në Ist End të Londrës më 13 gusht 1899. I famshëm për sukseset e tij, por mbi të gjitha për çuarjen në Hollivud tëhumorit të zi anglez, Hiçkok diti t’i shfrytëzojë si duhet frikën, si një nga emocionet kryesore të njeriut, dhe misterin që e intrigon vazhdimisht specien tonë.

“Unë jam një tip i ndrojtur dhe jo shumë i shoqërueshëm. Dhe për t’u çlodhur bëj filma”-thoshte ai. Hiçkok realizoi rreth 50 filma, gati që të gjitha pjesë e historisë së historisë sëkinemasë me aktorë si Keri Grant, Xhejms Stjuart, Grejs Kelli dhe Kim Novak. I dashur nga publiku dhe i përbuzur nga kritika, Alfred Hiçkok nuk fitoi asnjëherë Çmimin Oscar, deri në vitin 1968 kur iu dha Çmimi Irving G.Thalberg për meritat e tij artistike.

U shfaq si figurant në disa nga filmat e tij

Një pjesë e famës së Hiçkok erdhi për shkak të paraqitjeve plot humor që bëri në 39 nga filmat e tij. Zakonisht ai shfaqej në sfond si një kalimtar në rrugë. Episodet e tij u bënë aq të njohura, saqë producentët zgjodhën t’i vendosnin në fillim të filmit për të shmangur shpërqendrimin e audiencës.

Një nga filmat më të paharrueshëm është “Lifeboat” (1944), ku ngjarjet zhvillohet tërësisht në një barkë të vogël buzë deti. Edhe këtu, Hiçkok trupmadh mund të shihet në fotot “para”dhe “pas” të një reklame në gazetë për një produkt për rënien në peshë të quajtur “ReducoObesity Slayer”.

Bashkëshortja ishte bashkëpunëtorja e tij më e besuar

Punoi me shumë nga aktorët më të talentuar të Hollivudit, por këshilltarja më e besuar e Hiçkok ishte gruaja e tij Alma Revil. Të dy u martuan në vitin 1926, kur punonin bashku në Londër. Më vonë, Revil punoi si skenariste, montazhere dhe asistent regjisor në disa filma të Hiçkok.

Ndërsa karriera e Alfred përparonte, Revil mbeti në prapaskenë, pavarësisht se kishte një rol vendimtar deri në vitet 1960. Thuhet se ishte ajo që zgjodhi kolonën zanore tashmë të famshme të Bernard Herrman, për skenën e dushit në filmin e famshëm “Psycho”.

Bashkëpunoi me artistë dhe shkrimtarë të njohur

Hiçkok bashkëpunoi me aktorë legjendarë të Hollivudit si Keri Grant, Ingrid Bergman dhe Xhimi Stjuart, por ka bashkëpunuar edhe me talente jashtë botës së kinemasë. Regjisori punësoi njerëz si Doroti Parker, Rejmond Çendler, Tornton Uajlder dhe Xhon Shteinbek, për t’i dhënë ritmin e duhur skenarëve të tij.

Madje ai u përpoq të bindte Ernest Heminguej dhe Vladimir Nabokov që të shkruanin për të. Për realizimin e filmin “I’ll Save You” të vitit 1945, Hiçkok angazhoi artistin surrealist Salvador Dali në ndërtimin e sekuencave komplekse të ëndrrave.

Luftoi kundër censurës së Hollivudit

Hiçkok e kaloi një pjesë të madhe të karrierës së tij në përpjekje për të kapërcyer kufizimet e Kodit Hejs, pra udhëzimet që rregullonin përmbajtjen e filmave të Hollivudit. Gjatë realizimit të “Psycho”, ai dërgoi qëllimisht në zyrat e censurës disa skena me dhunë dhe nudo, për t’ishpërqendruar ata nga disa detaje të vogla që regjisori nuk dëshironte t’ua bënte të ditura. Po ashtu, ai i bindi zyrtarët se një skenë e xhiruar në banjo – i ndaluar prej kohësh nga kufizimet e Kodit Hejs – ishte vendimtar për komplotin e filmit.

Ai ishte shakator i madh

Hiçkok i pëlqente t’i punonte vazhdimisht rrengje aktorëve dhe bashkëpunëtorëve të tij. Gjatë xhirimeve të filmit “Klubi i 39” (1935), ai la të prangosur për orë të tëra 2 aktorët kryesorë, Robert Donat dhe Medlin Karroll, duke u shtirur sikur i kishte humbur çelësat e prangave.

Një herë tjetër ai vuri bast me një anëtar të stafit të tij. Nëse ai do të punonte gjithë natën me telekamerën, do t’i paguante pagën e një jave. Burri pranoi dhe Hiçkok i ofroi një gotë uiski para se të largohej. Por burri nuk e dinte që pijet ishin të mbushura me laksativë. / bota.al

Kë kanë atdhe këta njerëz? Mbi atë që i ndodhi Presidentit Begaj në Prishtinë dhe disa detaje nga historia e LDK-së

Published: 18 august 2022

Nga Bedri Islami

Botuar në DITA

Unë u takoj atyre njerëzve që pas vitit 1992, pak, e shpesh herë aspak, kam besuar te Lidhja Demokratike e Kosovës. Rrëfimet e akademikut Mehmet Kraja, në librin e tij “Vite të humbura” më kishin humbur edhe atë ndjenjë afërsie që kisha patur ndaj saj.

U krijua në zyrat e gazetës partiake (thellësisht e tillë) “Rilindja” – njëjtë sikur PD të krijohej në zyrat e “Zërit të Popullit”. Disa nga krijuesit akuzonin krijuesit e tjerë se kishin qenë bashkëpunëtorë të shërbimit të fshehtë serb, e në fakt kishin qenë. Trungu dhe bërthamn e saj ishin nga Lidhja Komuniste e Kosovës – thuajse e gjithë kryesia e saj e parë kishin qenë komunistë.

Nuk më ngjalli kurrë besimin që duhej për të qenë mbështetës i saj. Ngjarjet e mëtejshme më bindën për këtë. Pas zgjedhjeve të para politike në Kosovë, LDK e Rugovës ishte forcë e parë, por pa votat e nevojshme për të zgjedhur Presidentin. Pas dy votimeve të para i duheshin votat e opozitës së Hashim Thaçit. I kandiduari për president, Rugova, edhe pse kishte dhënë postin opozitës, ngulte këmbë që ky post të mos i jepej një pjesëtari të UÇK-së.

Në atë detyrë që kam pasur asaj kohe, si drejtues i LPK-së, organizatës që themeloi dhe drejtoi Ushtrinë Çlirmtare, por edhe si kryetar i grupit për shndërrimin e saj në parti politike, që është sot PDK-ja, isha krejt kundër dhe ngulja këmbë, në bisedat e gjata me Thaçin që askush nuk duhet të imponojë se cilin emër vendos opozita. Më në fund, u gjet një zgjidhje e mesme, drejtuesi i qeverisë së parë në Kosovë të ishte një mjek, që kishte qenë në rradhët e luftës, por jo Thaçi. Ky i fundit, duke menduar më gjatë për të ardhmen politike, jo vetëm të tij, më pat thënë se “vjen dita e na e kthejnë borxhin”, çka ndodhi në të vërtetë.

Pas zgjedhjes së Rugovës president me votat e PDK-së së Thaçit, nuk shkrova asnjëherë më për të. Ishte një ujdi me vetveten, që u thellua edhe më tej kur u bë koalicioni i parë LDK dhe AAK e Haredinajt, që në këtë rast Rugova e deshti si kryeministër. Mjerisht, ishte një perudhë e shkurtër, por krijoi precedentin e bashkimit të të kudërtave.

Lumir Abdixhiku është kryetari i rradhës i LDK-së, pasi ka kaluar më parë, Fatmir Sejdiu i mënçur, i urtë dhe bashkërendues, dhe Isa Mustafa, që ka më shumë se gjysmën e jetës në bashkëpunim me strukturat e Millosheviqit dhe titizmit. Nismëtari kryesor i krijimit të LDK, ai që solli programin në gjuhën serbe dhe e përshtati në shqip, quhet Jusuf Buxhovi, njëri ndër urrejtsit e përhershëm të shtetit shqiptar kur nuk qeveriset si të njëjtët e tij. Disa ditë më parë, në një kanal televiz e pranoi se ai kishte qenë titist.

Partia e skifterëve, në fillimin e luftës në Kosovë, si askund tjetër, krijoi komisionin e posaçëm për hetimin dhe shënimin e krimeve të UÇK-së, të drejtuara nga Ekrem Kryeziu i Prizrenit, shënime që tani po shërbehen në Hagë, apo krijuan organizatën famëkeqe “Sigurimi i Adheut”. Këto njerëz, edhe jashtë Rugovës, e kanë qeverisur LDK-në, dhe kjo frymë ndjehet edhe tani. Edhe te Abdixhiku që nuk e refuzon dot presidentin malazez, por i thotë “eja tek unë, nëse do të më takosh” Presidentit të Shqipërisë. Kë kanë atdhe këto njerëz?

Abdixhiku është parë si një figurë interesante e politikës, që e këndelli paksa LDK-në, pas largimit të Vjosa Osmanit, e cila e ndjeu se rradhitja krah Kurtit do e shpinte në presidencë, ku edhe e dërgoi. Nëse do e kishte ditur Lumiri këtë, do të kishte rendur edhe ai drejt postit, por asaj kohe ishte pak i njohur, në gjysmë terrin që kishte hedhur një klasë politike e shkuar, radikale, në jetën e Kosovës, por edhe brenda saj.

Struktura “Guxo” e Vjosa Osmanit është vetëm një letër tashmë, mllefi i saj kundër qeverisjes së tashme në Tiranë ngjan me atë që kishin dikur një aradhë e tërë të përbetuarish në elitën politike të Kosovës. Në LDK ka pasur gjithnjë një ndarje të tillë: “shqptarët e mirë” ishin te simotra e saj politike, PD e Berishës, të tjerët, sidomos PS e Nanos, ishon “shqiptarë të shitur te greku”. Kur PS e Nanos erdhi në pushtet, disa figura lëdëkëiste e përjetuan si gjëmë, megjithëse e dinin fare mirë se kishin të bënin me një grup politik që ishte shumë më i moderuar se ato që ikën nga pushteti.

Të paktën ata që erdhën nuk synonin të ishin paternalistë ndaj Kosovës, ishin më të vemendshëm ndaj Rugovës, shumë të gatshëm për të qenë pranë tij dhe në mbështetje të tij. Në debatet me to, gjatë kohës së luftës, më dukej e habitshme se si ngulnin këmbë në diçka që e dinin fare mirë se nuk ishte e drejtë.

Jam ndodhur në zyrën e kryeministrit të kohës, Majko, kur erdhi ish ministri i jashtëm, Paskal Milo dhe i tregoi se Rugova po thehej nga mërgimi i detyruar, ku kishte qenë i izoluar deri në fudnin e luftës, i izoluar nga shërbimet perëndimore. Ekzistonte droja se mund të përsëriste atë që kishte thënë në Kosovë, që të ndalohen bombardimet e NATO-s. Më në fund po kthehej. Në Kosovë lufta kishte mbaruar, por vendi ishte i shkretë. Disa qindra mijëra bashkëadhetarë ndodheshin në Shqipëri, dhjetra herë më pak në shtetin maqedon.

Ishte e natyrshme që presidenti ende i pa zgjedhur i Kosovës të vinte në Shqipëri, të thoshte një fjalë të mirë për pritjen që ishte bërë ndaj të dëbuarve me dhunë. Në kabinetin e kryeministrit diskutohej me hollësitë më të mëdha për pritjen e tij; ishin më të shqetësuar se për një burrë të madh shteti perëndimor.

Kur u thashë se Rugova nuk do të vijë në Shqipëri dhe nuk ishte i nevojshëm gjithë ky shqetësim, nuk e besuan. Ai nuk erdhi. E gjeti më të arsyeshme të vente në Maqedoni. Nuk zbriti nga avioni me dëshirën e tij, në Rinas, ku rrinte i vetmuar, dhe gati e ulën me forcë.

Rugova nuk u tha kurrë, as po, as jo, të majtëve në pushtet. Edhe ai kishte qenë komunist, sekretar partie, ishte emëruar nga shteti si drejtues i Lidhjes së Shkrimtarëve, kishte qenë kundër deklaratës së 2 korrikut 1990, tolerohej nga satrapi i Ballkanit. Rugova i priste të majtët në pushtet, në selinë e tij, që ishte edhe banesa e tij private, u fliste për gurët e nëntokës, dardhët e Kosovës, qentë e Sharrit, dëgjonte me kënaqësi romuzet e Fatos Nanos, një duel të mënçurish, pinin pa fund knjak dhe wisky të shtrenjtë, dhe, në fund, nuk merreshin vesh, sepse nuk ishin për t’u marrë vesh.

I vetmi që u shpall non grata nga Rugova ishte pikërisht Berisha. Sa ishte gjallë këmba e këtij të fundit nuk shkeli në Kosovë. Ai e njihte më mirë se të gjithë karakterin e lëvizshëm të Berishës dhe maninë e çmendur për pushtet.

Abdixhiku nuk ka as hijen, as shtatin dhe as peshën e Rugovës. Mençurinë, jo se jo. Por ai synon t’i ngjajë atij , jo përmes mendjes, por përmes përshfaqjes së asaj që Rugova, edhe nëse e kishte, e fshihte mjeshtërisht.

Drejtuesi i sotëm i LDK-së, që nuk e kishte për gjë të mbathte këpucët, të shkonte në një hotel dhe të bisedonte gjërë e gjatë me presidentin e Malit të Zi, për të cilin as i shkoi në mendje ta vinte mes dy rrugëve, ose eja në selinë time, ose thyej qafën, – e bëri këtë me Presidentin e porsazgjedhur të shtetit shqiptar, një mjek i shquar, gjeneral, besnik ndaj detyrës, që deri para kësaj dite kishte qenë edhe shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ushtrisë shqiptare.

Lumiri i drejtoi Presidentit të Shqipërisë ultimatumin që, ose eja ti tek unë, ose ktheu në Shqipëri!As ai vetë nuk e di pse e ka bërë. Të ishte i mënçur do të dilte ta priste që në kufi, sepse, në fund të fundit ai është një figurë e re në politikë që nuk ka as mëkatet e Berishës, dhe as djallëzinë e Edi Ramës. Është mbi partitë politike, mbi të gjithë instancat e tjera dhe, në një shenjë të atdhedashurisë së tij, e nisi rrugëtimin e parë pikërisht drejt Kosovës.

Do të duhet kohë që ai vetë dhe besnikët e tij, të radhitur drejt pushtetit që mund ta marrin një ditë si forcë minore, të kuptojnë se bënë gabimin e tyre historik.  Medet, në Kosovë po instalohen në kreun e shtetit, sidomos në presidencë dhe tani në LDK një grup njerëzish, të ardhur nga fryma rugoviane, por që të gjithë së bashku nuk kanë as mendjen e as qetësinë e tij. Ata nuk e duan Shqipërinë, nëse ajo qeveriset nga e majta. Kjo frymë po rritet gjithnjë e më tej: burimin e ka nga ish themeluesit e saj, gazetarë, të cilët, tregon Mehmet Kraja, kur u kthyen nga udhëtimi në Shqipërinë e Enver Hoxhës, ziheshin me njëri tjetrin se cili do të bënte i pari raportin për shërbimin e fshehtë serb.

Abdixhu nuk është i këtij brezi, por mendon si ai. Presidentit të shtetit shqiptar nuk i prishi gjë. Krijoi një histori mjerane, që vetë të mënçurit në atë parti do të përpiqen shumë shpejt ta harrojnë.

Antropologia Tringa Berisha nis doktoratën në Danimarkë

Published: 17 maj 2022

Tringa Berisha, 26-vjeçarja shqiptare nisi Doktoraturën për Antropologji Pedagogjike në Universitetin “Danish School of Education”, një ndër universitetet më në zë në botë, shkruan albinfo.ch.

Secili prej nesh takon personalitete që shquhen për të arritura në fushën profesionale. E pikërisht Tringa Berisha, e reja shqiptare që është lindur dhe rritur në Danimarkë, ka një personalitet interesant dhe me shumë perspektivë.

Ajo shquhet si në formimin intelektual, profesional dhe etik, sepse bota e saj, angazhimet dhe ambiciet kanë të tjera dimensione.

Në fakt, për të mjafton dëshira dhe vullneti për të arritur realizimin e ëndrrave në destinacionin e duhur.

Pavarësisht moshës së re, Tringa si 26-vjeçare nisi Doktoraturën për Antropologji Pedagogjike në Universitetin “Danish School of Education” (Aarhus University), një ndër universitetet më në zë në botë.

Ajo është studente briliante në shtetin danez dhe ka “rrëmbyer” titullin “Bachelor” dhe “Master” me afat rekord për Antropologji dhe Komunikim në Degën ndërkombëtare. Po ashtu është autore e dy punimeve shkencore që tashmë janë botuar në gazetat e studimeve antropologe.

Jeta profesionale në Danimarkë

Ani pse Tringa ka lindur, jeton dhe vepron në Danimarkë, ajo është me origjinë nga një fshat në periferi të Prishtinës, i quajtur Siqevë. Para shumë vjetësh prindërit e saj emigruan nga Kosova në shtetin danez, për një jetë më të mirë, shkruan tutje albinfo.ch.

Tringa është rritur në një familje të arsimuar dhe shkollimi ka qenë një ndër temat kryesore.

“Të dy prindërit e mi kanë qenë të shkolluar dhe gjithmonë është folur në shtëpi se shkolla është jo vetëm diçka e rëndësishme, por edhe një rrugë e domosdoshme dhe formuese. Në shkollën fillore kisha sukses të madh në çdo lëndë. Në anglisht lexoja libra që ishin për 2-3 klasë më të mëdha se unë, pasiqë edhe motra ime ishte më e madhe dhe më ushtronte. Kështu që në moshë të re njohuritë për gjuhën angleze i kisha shumë të mira”.

Për Tringën, ambientimi në shkollën e mesme ishte i vështirë dhe një sfidë. Ndërrimi i ambientit nga shkolla fillore me shumë diversitet etnik, në një shkollë homogjene, ndikoi jo mirë për të.

“Kulturat që dalloheshin nga kultura daneze, veçmas ajo myslimane, e kuptova që ishte gati tabu. Adoptimi në kode sociale me një ambient të ri, me njerëz të rinj, më mirrte shumë energji dhe, në fakt, e përjetova shumë rëndë. Me pak fjalë, Gjimnazi ishte ambient që më bënte të ndihem jo mirë, por me kohë mora veten dhe fillova të ndryshoj mendim, duke u lënë përshtypje të mira audiencës daneze, veçmas profesorëve me angazhimin tim”, tregon ajo.

Tringa është shumë krenare që është shqiptare, por njëkohësisht kjo nuk i konvenonte fare në ambientet e shkollës së mesme.

Asistente dhe autore e disa punimeve shkencore

Tringa pasi përfundoi Gjimanzin, vazhdoi studimet për Antropologji dhe Komunikim në Degën ndërkombëtare, duke diplomuar me nota të larta.

“I gjithë shkollimi ishte në gjuhën angleze, ishte në favorin tim, sepse e njihja shumë mirë, por edhe kishte kolegë prej vendeve të ndryshme të botës. Provimet i përfundova në afat rekord, ndërsa në temën e diplomës “Bachelor” bashkëpunova me dy kolege, për riprodhimin e perceptimit selektiv për Histori koloniale të Danimarkës, që na u publikua si artikull shkencor në një gazetë të studimeve antropologjike”, tregon ajo.

Po në të njëjtin drejtim Tringa i vazhdoi edhe studimet Master. Ajo qëndronte shumë kohë në bibliotekë, duke studiuar dhe punuar tema. Që në provimin e parë, profesori i saj i propozoi që punimi i Tringës të publikohet si artikulli i dytë i saj shkencor. Ndërkohë që tema e diplomës në Master e kishte titullin “Nënshtetasi i mirë: Gjimnazi civilizues dhe pozicionalizimi i studentëve”.

Nga ana tjetër, Doktorata ishte në synimet e Tringës. Ajo u pranua në “Danish School of Education” në Departamentin “Psikologji pedagogjike”. Projekti i saj do të bëhet me metoda e teori të antropologjisë.

Ajo po studion eksperiencat e racionalizimit në gjimnazet e Danimarkës, duke u fokusuar në mekanizmat se si norma sociale negociohet në dialog, në përditshmëri, duke e marrë parasyshë rëndësinë e gjuhës, ndjenjave dhe trupit.

“Doktoratura në Danimarkë konsiderohet punë me orar të plotë, ku punon për fakultetin që të ka pranuar, ndërkohë që fakulteti e finanacon hulumtimin. Unë jap mësim për studentët e masterit, përveç që punoj në projektin tim”, shprehet ajo.

“Kosovën e dua shumë dhe më lidh gjithçka”

Tringa është shumë e lidhur me Kosovën, sepse ajo është rritur me frymën e atdhedashurisë nga prindërit e saj.

“Prindërit gjithmonë na kanë mbajtur të lidhur me Kosovën. Si profesorë të gjuhës shqipe, të dy prindërit, kanë insistuar të flasim e gjithë familja vetëm shqip në shtëpi. Gjithashtu kemi vizituar çdo verë nga 6 javë Kosovën. Duke u rritur, ne krijuam edhe shoqëri atje dhe sot kemi lidhje të ngushta dhe e vizitojmë edhe më shpesh”, tregon ajo.

Tringa është fejuar me kosovar dhe tregon se ardhjet e saj janë shumë më të shpeshta në Kosovë, duke kryer edhe praktikë në një organizatë joqeveritare dhe ka jetuar plot 14 muaj në Prishtinë.

“Për një njeri që është lindur dhe rritur në Danimarkë, them që jam shumë e lidhur me Kosovën”, përfundon Tringa.

Mbi romanin “Eskadronët e vdekjes” nga Bardhyl Mahmuti

Published: 17 maj 2022

Nga Bedri Islami

Botuar në DITA

Kur isha për herë të parë pas luftës në Kosovë mund të mendoja se jeta kishte ndalur dhe u kthyem në kufijtë e Fillesës së botës. Ajo që kishte ndodhur, kurrë mos u harroftë, ishte si një makth nga i cili nuk zgjohesha dot.

Kishin filluar të lindnin legjendat dhe mitet e para. Një popull që, pas një lufte, nuk krijon mitet e legjendat e tij, ai është i verbër.

Nëse do të më kërkonin të sillja një fjali të vetme në përcaktimin e Kosovës, atëherë do të shkruaja:

Kosova është akt besimi!

E, megjithatë, i çuditshëm është fati i Kosovës. Breznitë, që ripërtërihen në viset e lashta të stërgjyshërve të tyre, do e kenë të vështirë të besojnë për çfarë ka ndodhur gjatë luftës çlirimtare, nëse mbi të vërtetat do të bjerë harresa.

Për një njeri që ka qenë pjesë e luftës, më saktë, pjesë e lëvizjes çlirimtare në vite e dekada, çdo çast i ekzistencës dhe mbiekzistencës, çdo veprim, çdo gjë që ka ndodhur, e vërteta e saj, duhet të jetë e pranishme, e ngulitur në kujtesën njerëzore, e vetëdijshme dhe e qenësishme, si një mënyrë për të rrokur aktualitetin dhe përshfaqur sakrificën. Aq më tepër tani, kur përroi psiqik i mohimit të luftës dhe i tjetërsimit të saj ka krijuar ishujt e tij, që synojnë përmbysjen.

Na duhen libra që të dëshmojnë të vërtetën.

Njëri prej tyre, ndoshta më i rëndësishmi deri më tani dhe më tronditësi në të njëjtën kohë, “Eskadronët e vdekjes”, vjen nga një autor i njohur, shumë i njohur, figurë politike dhe shoqërore e pakontenstueshme, politolog dhe shkrimtar i klasit të parë, studjues i pasionuar dhe polemist i pazakontë, Bardhyl Mahmuti.

“Eskadronët e vdekjes” mund të jetë ndoshta libri ku mbi 95 përqind e faqeve të tij mbështeten në ngjarje të vërteta, ku njerëzit janë të njohur apo përsonifikimi i shumë prej tyre njëherësh, është libër për njerëz dhe bëma reale, në të shumtën e rasteve tragjike, është, si të thuash, kronika e përgjakshme e luftës së Kosovës, çmimi i paguar për lirinë, dhe më tej,  libër i drejtëpërdrejtë për të njohur tragjedinë që ka ndodhur në fundin e shekullit të shkuar, në të cilin , krimi dhe e vërteta historike nuk mund të bashkëjetojnë.

Përse është i rëndësishëm ky libër?

Autori

Nuk e mbaj mend se ku e kam takuar për herë të parë autorin e këtij libri, Bardhyl Mahmuti. Janë më shumë se dy dekada e gjysmë në mes, të mjaftueshme për të njohur një njeri, ashtu si mund të njohësh veten.

Nuk kishte shumë vite që ishte detyruar të largohej nga Kosova, pas burgut të gjatë që kishte bërë. Pjesë e trupës drejtuese të Lëvizjes Çlirimtare në Kosovë, njohje e herëshme dhe bashkëpunëtor i ngushtë i figurave mitike të saj, si Afrim Zhitia, Fahri Faslia, Rexhep Mala, Fehmi Lladrovci, Nuhi Berisha, më tej, Ali Ahmeti, Ramadan Avdiu, Halil Selimi, Bilall Sherifi, Jashar Salihu, Xhavit Hoxha….një biografi e tërë e asaj plejade që, si thonte Demaçi, “ kanë marrë përsipër me ia kthye pushkën Serbisë”.

Vitet na kanë njohur nga afër me njëri tjetrin. Thuajse gjithnjë kemi qenë në një mendje për rrugët që duheshin ndjekur, rrethanat, njerëzit, ashtu si kemi pasur edhe gjëra të ndryshme. Bardhyli do të jetë përfaqësuesi i parë politik i UÇK-së në perëndim dhe drejtues i grupit, duke bërë një gjë të shkëlqyer, njohjen e UÇK-së si faktor politik dhe kjo do të ishte edhe njohja e parë zyrtare e Kosovës së ardhshme. Takimet me diplomatë të lartë perëndimorë janë ata hapat që përgatitën pjesë të mëvetësisë së ardhshme.

Djathtas, Bardhyl Mahmuti. Majtas, në demonstratat e marsit të vitit 1981

Të dy sëbashku jemi pjesë e Lëvizjes Popullore të Kosovës dhe, në vitet e fundit, të Kryesisë së saj. Shumë gjëra në Kosovë do të kishin qenë të mangëta, nëse kjo Lëvizje do të ishte shuar, do të ishte paqëtuar apo do i kishin mjaftuar konferencat e shtypit të ditës së premte.

Vendimi i saj historik për krijimin e UÇK-së është ndoshta më madhori në historinë e kombit tonë në gjysmën e dytë të shekullit të shkuar. Bardhyli është pjesë e këtij mendimi dhe realizimi.

Kur është fjala për vitet, Bardhylit i thoja gjithnjë, i them edhe tani, “Ti je i ri”, megjithëse shumë ujëra kanë rrjedhur.

Në vetëdijen time ai është përherë i ri, ashtu si në atë foton e famshme në demonstratat e marsit të vitit 1981, kur me një hu të madh në dorë prin në ballë të turmës.

Është i ri nga mendimi pasionant i tij dhe vetëm një njeri me energji të pashterrshme do të kishte mundur të krijojë dhe të sjellë tek ne dy nga librat më të vyer të kohës së tashme, “Mashtrimi i madh” dhe Eskadronët e vdekjes”.

Dy libra që, sado të ndryshojnë nga njëri tjetri, kanë në vete zejen e përbashkët të hulumtimit, të dokumentimit, të së vërtetës, shpalljes së saj dhe ngjizjen e mendimit që nuk duhet fshehur.

“Mashtrimi i madh” është tani një libër dokumentar që ka zënë vend në tryezat e shumë kancelarive dhe duhej të ishte paraqitja e parë e trupës sonë diplomatike, kudo në botë.

“Eskadronët e vdekjes” është roman, me të gjitha përmasat që i duhen një romani.

Autori i përbashkët, Bardhyl Mahmuti nuk do të kishte mundur t’i shkruante nëse nuk do të kishte pasur në vete disa gjëra themeltare: vlerën si njeri, aftësinë si shkrimtar, guximin si politolog, dijet si militanti që ka qenë në thelbin e ngjarjeve, atdhedashurinë, të ngulitur në brezat e fisit të tij, përkushtimin si njëri nga çlirimtarët, dhe bindjen e qartë se asgjë nuk duhet harruar, dhe libri është një mënyrë për të rrokur realitetin dhe jo për të përmbytur apo përmbysur atë.

Romani

Si e shkrova, Bardhyli është një ish student i burgosur politik, i përndjekur, i kërkuar për t’u arrestuar përsëri dhe , në fund, si të mjaftonin vetëm vitet e burgut të babait të tij, do të shtohet edhe sketerra që ai vetë përjetoi. Skenat e burgut, që përbëjnë njërin nga kapitujt më rrëqethës të librit, si duket, kanë edhe atë çka vetë autori ka përjetuar.

Dhe, duke e ditur këtë, njeriu mund të mendojë se ky njeri, që ka pasur këtë rrugëtim, shokët e miqtë e të cilit janë vrarë në luftë, do të ketë ende në vete mllefin, urrejtjen, zemërimin e, ndoshta, edhe dëshirën e hakmarrjes.

Në hyrjen e librit, në dedikimin e parë, njeriu ndjen se është i gabuar. Gjërat janë përmbysur, mund të mendojë dikush. Por, e vërteta është krejt tjetër.

“Me respekt të veçantë për guximin intelektual të Natasha Kandiqit, Mirosllav Filipoviqit, Sonja Biserkos, Sllavko Quruvijës dhe atyre serbëve që ngritën zërin kundër gjenecidit serb në Kosovë”, atyre u kushtohet edhe ky libër.

Por, asgjë nuk është harruar. Me një gjetje mjeshtërore, si të hapësh siparin e një tragjedie, autori ka vendosur  në tri faqet e para thelbin e asaj që ka ndodhur: është përurimi i pestë i një libri për nazistët gjermanë, sidomos njësitë e saj speciale SS dhe, kur e gjitha është shpallur, një studente e drejtësisë, vajzë e re serbe, pyet habitshëm, – Si është e mundur që eskadronët e vdekjes i kanë shpëtuar ndëshkimit?

Po eskadronët serbë të vdekjes, ata që mbollën tmerrin dhe përgjakën trevat ballkanike, ku janë, çfarë ka ndodhur me to, çfarë krimesh janë ende të pandëshkuara? Cila është e vërteta e krimit të tyre në Kosovë? Ishte rastësi, krim i pamenduar apo një piramidsë e tërë shtetërore vuri në lëvizje krimin e vjetër ballkanas, mllefin, urrejtjen, që, sado të fshihen pas mantelit të përgjakur të Millosheviqit , nuk e justifikojnë edhe vetë popullin serb, që, përmes eskadronëve të vdekjes u bënë pjesë e masakrës.

Nuk ka libër më tronditës, më të domosdoshëm dhe më të vërtetë.

Bëj pjesë në ato miq të autorit që e lexova librin kur ende ishte në dorëshkrimin e tij. Ishte çdo gjë rrëqethëse dhe ajo që ndjeja në vete, pas leximit të tij, ishte e pangjarë me asgjë tjetër. Në kronikën e botës është shkruar vazhdimisht për krimet. Si duket, historia nuk mund t’i përjashtojë ato. Për krimet e makinerisë serbe në Kosovë kronikat janë gjithnjë të pamjaftueshme, pasi vetë ato kanë qenë të përbindshme, dhe, sado që një skotë e tashme, lidhur me të djeshmen, përpiqen të gjejnë alibinë e krimit, kjo është e pamundur.

Në historinë e ardhshme të krimit në Kosovë, jam i bindur se, brezat e ardhshëm do të krijojnë silologjinë “ buxhovizëm”, si dëshmi e përversitetit kombëtar, e mashtrimit të ndjekur nga një grumbull mashtrimesh të tjera, ku fusha e luftës , në të cilën derdhej gjak, u trajtua si vetëgjyqësi mes shqiptarëve. Për të përmbysur të vërtetën e asaj që ka ndodhur, jo vetëm në luftën e fundit, pra, për të përligjur masakrat e tyre kundër shqiptarëve, Serbia ka krijuar një mal me mashtrime, dhe mashtrimit u duhet kundërvënë gjakftohtësisht, e vërteta.

Këtë sjell libri i Bardhyl Mahmutit, dhe kjo ishte ndjenja e parë që më pushtoi kur po lexoja faqet e këtij libri të madh.

Prezantimi i librit në Prishtinë

Kur e përfundova, mendja ime ishte e drobitur. Kisha menduar se bëj pjesë në ato njerëz që, duke e lidhur jetën me fatin e Kosovës dhe të miqve të mi të atjeshëm, dija shumë gjëra, shumë të vërteta, por më duhet ta pranoj se ajo kishte qenë përtej përmasave që kisha ditur, shumë tej ankthit që kisha pasur; ishte tronditëse, e gjithanshme, pushtuese.

Në shekuj pushtimi serb kishte synuar vetëasgjësimin e shqiptarëve, duke i krijuar rrethin e dhjetë të ferrit, më të tmerrshmin, mohimin e vendlindjes, dhe, kur e kishte parë se nuk ia kishte arritur, atëherë kishte hequr të gjitha maskat, kishte nisur asgjësimin e tmerrshëm, të pangjarë në 100 vitet e fundit. Ky libër, që më kishte tronditur, mendova, duhet bërë i njohur kudo, në çdo vend, në çdo takim, pavarësisht se kush e ka shkruar, aq më tepër një përsonalitet si Bardhyl Mahmuti.

Atëherë i shkrova Bardhylit rrjeshtat e mësipëm, të cilët po i risjell pa i ndryshuar asgjë.

Zakonisht për librat shkruhet pasi ata botohen e rrallë herë kur ende janë në përgatitje e sipër. Duhet të ketë një ngjizje të veçantë, një ngasje të pazakontë që të bësh të kundërtën , ose të ndryshmen e asaj që ke bërë deri më tash.

Këtë ngasje ma dha libri i ri i politologut dhe mikut tim të vyer, Bardhyl Mahmuti, që , pas dëshmisë së pakrahasueshme që solli me “Mashtrimi i madh”, tani , në një përmasë të re na sjell romanin ” Eskadronët e vdekjes”.

Një libër i pazakontë në të gjitha pikëpamjet. I veçantë. Tronditës deri në thelb.. Që me gjithçka i kalon kufijtë e një romani dhe ky kapërcim kufijsh është artistikisht madhësia e tij si vepër, është koncepti njerëzor që sjell, saktësia e rikrijimit të një bote që ishte e pranishme aq shumë më jetën e shqiptarëve të Kosovës, por edhe përtej tyre; është përpjekja e pamasë në kërkim të konceptit europian të tejshkimit të botës, rizgjimi i një makthi që ishte deri në deje, përmes një gjuhe të punuar kujdessshëm, por edhe e përceptuar si dekori i ngjarjeve të zhvilluara.

Është libër i pazakontë, që nga kushtimi, i cili pak kujt do i kishte shkuar ndër mend. Shumë vetë as që mund ta mendonin se një njeri i politikës dhe i artit, prijës në demonstratat e mëdha të pranverës së vitit 1981 – fotoja e Bardhylit me flamur në dorë është njëra nga më rrëqetheset-; i burgosur politik dhe i panënshtruar politik, pjesë e trupës drejtuese të Lëvizjes Popullore të Kosovës, antar i Drejtorisë Politike të UÇK-së dhe zëri i saj në Perëndim, debatues i dorës së parë dhe mik i shumë nga të rënët në luftën e gjatë për lirinë e Kosovës, do ia kushtonte librin e tij , si një memorial, disa figurave të shoqërisë civile të Serbisë, duke filluar që nga Natasha Kandiç…

Është libër i pazakontë, pasi, ndryshe nga sa i kemi parë ngjarjet e fundit në Kosovë, ku këndvështrimi ishte gjithnjë përmes syrit tonë, tani ngjarjet rrjedhin nga vështrimi i pak intelektualëve serbë, gazetarë e krijues, të cilët duan të dëshmojnë se edhe mes çakejve ka njerëz të arsyeshëm, por që në fund bëhen edhe prehë e dhunës, e vrasjeve dhe shkatërrimit moral e fizik;

Është libër i pazakontë ,sepse sjell në dimension të ri atë që ka ndodhur në Kosovë; vrasjet e pafund, të përbindshme,  burgimet e gjata, qendresën, torturat dhe , mendoj unë, vetëm një njeri që i ka ndjerë ato në kurrizin e tij apo të miqve të tij, mund t’i dëshmojë kaq sinqerisht, detajisht dhe përmes rrëfimit  rrëqethës atë që ka ndodhur.

Është libër i pazakontë sepse të mbërthen që në çastin e parë, që atëherë kur nis e lexon faqet e para, në fillim nga kureshtja, sepse autori është një emër nga më të njohurit e, më pas, sepse nuk mund të shkëputesh, nuk mendon se si koha rrjedh, por e bën atë pjesë tënde, nuk e di se në cilën orë je dhe, vetë hapësira të duket se është kthyer edhe një herë pas, në ato vite që ishin themeltare për të ardhmen.

Është i pazakontë, pasi, me gjithë dëshminë që sjell dhe të duket se i gjithë mendimi konceptual i librit rrjedh nga “Mashtrimi i Madh”, pra , megjithëse e vërteta vjen si një uragan, libri nuk ka mllef, verbëri, urrejtje, nuk të ngjall dëshirën për dhunë; ai ka mendim dhe , si gjithnjë , mendimi është më i fuqishëm se sa dhuna dhe verbëria.

I pakapshëm në shikimin e parë është romani në 500 faqet e tij, por pas këtyre faqeve qëndron një epokë, një botë, disa gjenerata. Ndoshta gabohem, por asnjëherë më parë, në romanin tonë të këtyre viteve, nuk ka ardhur një kërkim kaq i pamatë, një fushë kaq e gjërë, ku lëvizin përsonazhe reale, me emra dhe bëma reale, që nga presidenti i sotëm Vuqiç, i portretizuar në përshfaqjen e tij më të saktë, e deri tek njerëzit e zakonshëm, mes të cilëve të ngjall krupën zagoria e lumpenit të shërbimit të fshehtë serb.Ajo që përbën edhe thelbin e eskadronëve të vdekjes. Përballja me to ka qenë detyrim historik i shqiptarëve, pavarësisht nga çmimi i lartë i paguar.

Kjo forcë që Bardhyli ka sjellë në romanin e tij është e furtunshme, por edhe e bukur si pyll i qendresës, është shtërngatë dhe rrëke njerëzore, si të gjitha ato gjëra, vlera e të cilave Mbetet në intesitetin e shprehjes. Harmonia e përpjestimit të së vërtetës dhe të krijimit në roman është magjike, e kujdesshme dhe vepron përmes shumëfishimit të pafrenueshëm të fuqisë së të vërtetës, të shprehjes, mjediseve, forcës së karaktereve.

Në fakt, përmes një romani ai ka krijuar një kozmos, i cili ka vetëm një ligj të pandryshuar, përmes të cilit, të gjithë njerëzit, bashkimi i qëndrueshëm i të cilëve bën epokë, krijohen gjithashtu nga epoka dhe dëshmojnë se, nuk mundet që nga gjërat e lëvizshme të gjenden vlera të qëndrueshme, por vetë qëndrueshmëria krijon vlerat e saj.

Një libër që të lë pa gjumë dhe të rrëqeth ende duke qenë në ekranin kompjuterik është gjithësesi i veçantë, por , në këtë rast, kemi të bëjmë me një roman që në fakt sjell edhe vetë karakterin e Bardhylit . Një roman që nuk është aspak biografik, por që përcepton një botë.

Dostojevski, shumë dekada më parë, do të shkruante se “Ç’gjë mund të jetë për mua më fantastike sesa realiteti”.

Dhe ky roman është aq realist dhe aq konseguent, aq i vërtetë dhe mrekullisht i shkruar përmes një stili rrëmbyes, saqë kalon shumë kufinj dhe të duket e habitshme, – mua për vete më është dukur – duke e ditur temperamentin e zjarrtë të Bardhylit dhe njeriun polemist të dorës së parë, se si ai mbetet në roman hulumtuesi i ftohtë, që aq qetësisht ka zhytur shikimin e tij njerëzor në thellësinë e jetës.

Një roman që do të trondisë shumëkënd dhe do të jetë i domosdoshëm për të ditur se çfarë në të vërtetë ka ndodhur.

Jo kushdo mund ta pohojë lirinë e vet në botën e tij. Mjerisht, jo të paktë janë ato që, të mbyllur në palirinë e tyre, mendojnë se janë të lirë.

Liria duhet të jetë marramendëse, ndryshe nuk është asgjë tjetër, veçse forma e jashtme e saj.

Urime, mik i vjetër!

Namik Dokle më shkroi:

Bedri i dashur, dje Bardhyli me dergoi redaktimin perfundimtar te romanit dhe menjehere u “zhyta” ne kroniken e tij te shkruar mrekullisht; me pasion luftetari dhe qetesi filosofi njeheresh, me dhimbje per vuajtjet dhe krenari per sakrificat, me dashuri te pakufishme per Kosoven dhe perkujdesje e dashuri per gjuhen shqipe, me skrupulozitet studiuesi per te verteten dhe respekt per te tjeret. Pas librit te tij Mashtrimi i madh, ky roman ofron te vertetat e luftes per liri te Kosoves nga nje pikeveshtrim tjeter, sa origjinal po aq edhe trondites.

*****

Autori Bedri Islami ka qenë kryetar i Lëvizjes Popullore të Kosovës gjatë kohës së Luftës