Shaqir Vukaj-Kohët e fundit, sidomos gjatë muajit gusht të këtij viti është rihapur çështja e kufirit midis Kosovës dhe Serbisë, ku janë përfshirë Presidentët e Kosovës dhe Serbisë, por edhe personalitete të larta të politikës në të dy vendet dhe në vende të tjera të rajonit. Por, si do që të vijnë punët, në thelb mbetet pyetjamadhore: Kur do të bashkohet Kosova me Shqipërinë? Këtë duan të dinë shqiptarët. Mirëpo, para se të arrijmë te përgjigjja e kësaj pyetjeje, tani që po flitet për ripërcaktim të kufijve midis Kosovës dhe Serbisë, le të shtrojmë një pyetje më imediate: A do t’i bashkohet veriu, dmthMitrovica Kosovës?

Është kjo padyshim një nga çështjet më të nxehta, kur dihet ecuria e marrëdhënieve midis shqiptarëve dhe serbëve. Për këtë çështje do të diskutohet në javën e parë të shtatorit në Bruksel në prani të kryetarëve Thaçi dhe Vuçiç. Por sa i mundur është realizimi i këtij projekti? Në këtë studim, pjesën më të madhe të të cilit e kam shkruar shtatë vjet më parë, unë bëj një retrospektivë historike të kësaj historie. Ky nuk është një debat i lindur papritmas. Projektet dhe idetë janë hedhur në tryezat e politikës e të diplomacisë shumë kohë më parë…

***

Tashmë edhe Beogradi është  bindur se Kosova nuk do të jetë më nën Serbinë, dhe veprimet e shumta që kanë ndërmarrë politikanët serbë, rrahin larg e kanë synime e qëllime  të përcaktuara qartë, e që nuk lidhen vetëm me ndarjen e asaj pjese të Kosovës që jeton e shkëputur prej saj. Ata nuk i shqetëson kjo pjesë e Kosovës, që ka marrë emrin Veriu i Kosovës, të cilën serbët, nga  v.2002, e kanë ndarë me  “vijë të verdhë”, megjithëse de jure është pjesë e Kosovës, por de facto jeton si pjesë e Serbisë, mbasi, siç thotë edhe eksperti amerikan për Ballkanin, D. Server  “Në Veriun e Kosovës nuk ka struktura paralele, por ka vetëm institucione serbe”.

Ka vite që problemi i ndarjes se Kosovës, është bërë objekt diskutimesh e propozimesh nga më të ndryshmet, për të cilin janë shprehur presidentë e kryeministra, ministra të jashtëm e të mbrojtjes, politikanë e politologë, analistë e gazetarë të shumë vendeve, që nga ShBA, Anglia, Rusia, Gjermania, Franca, Italia etj. e ku janë dhënë mendime nga më të ndryshmet, pro dhe kundra, e në mjaft raste të dykuptimta e të paqarta…

Ideja për  ndarjen e  Kosovës është e vjetër, dhe ka lindur dekada më parë (sipas disa studiuesve, ka dokumente se në Beograd me këtë problem janë marrë që në fund të viteve 60-të) në atë kohë kur disa politikanë largpamës parashikonin se Jugosllavia mund të shpërbehej…

Po të shkojmë më thellë në histori, që në kohën e Perandorisë Osmane, Kosova është ndarë disa herë, por, në çdo rast brenda vilajeteve shqiptare. Fuqitë e Mëdha dhe Serbia (Jugosllavia) e kanë ndarë e copëtuar si kanë dashur Kosovën. Në Londër, në v. 1913, Fuqitë e Mëdha e ndanë Kosovën nga trungu natyral shqiptar, duke e lënë jashtë kufijve të  Shqipërisë (ndarja më tragjike), por Malësinë e Gjakovës (Tropojën) e ndan nga Kosova dhe ia lanë Shqipërisë. Gjatë Luftës Dytë Botërore, kur Gjermania Naziste dhe Italinë Fashiste krijuan të ashtuquajturën “Shqipëri Etnike” (megjithëse të cunguar) veriun e Mitrovicës e mbajti Gjermania për vete. Mbas Luftës së Dytë Botërore, Beogradi e ndau dhe e bashkoi sa herë deshi dhe si deshi Kosovën, në vartësi me interesat e momentit, ashtu siç bëri me të gjitha tokat shqiptare dhe popullsinë shqiptare të ish Jugosllavisë.

Kur punët po shkonin keq në Jugosllavi, dhe lëvizjet në republika të ndryshme për shkëputje nga Serbia po ktheheshin në lëvizje popullore, në Beograd filluan të hidhen ide e të bëhen projekte për ndarjen e Kosovës, me qellim që ai të mbante sa me shumë për vete.

Si ideator për ndarjen e Kosovës, autorë të ndryshëm reklamojnë “babain e kombit” serb, akademikun Dobrica Qosiç, (president i Jugosllavisë në vitet 1992-1993). Që në vitet ’80-të, ai në biseda private, për t’iu shmangur termit “ndarje” të Kosovës,  përdorte fjalën “kufizim” me shqiptarët. Në “Shënime pune” të vitit 1991 ai shkruante: “Rishikimi i kufijve është i pashmangshëm, demokratik dhe shpëtimtar për popujt jugosllavë dhe të Europës”, ndërsa në v. 1993 shkruante “bashkimi i popullit shqiptar është historikisht i pashmangshëm”, prandaj ai propozonte “rikompozimin e të gjithë hapësirës jugosllave dhe ballkanike mbi bazën e “vetëvendosjes së popujve” (parullë e përdorur gjerësisht nga Tito e shokët e tij që para Luftës së Dytë Botërore).

Në ato vite, edhe jashtë Jugosllavisë, janë paraqitur projekte e propozime për ndarjen e Kosovës. Ndërmjet të tjerash, përmendim atë të botuar në revistën gjeopolitike italiane “Limes”, (shoqëruar edhe me harta) sipas të cilit, Serbisë duhej t’i jepej gjithë rajoni i Trepçës, Fushë Kosova etj. dhe kufiri duhej të kalonte diku në periferi të Prishtinës. Qyteti i Pejës së bashku me Patriarkanën e Pejës, si dhe manastiret e Deçanit dhe Graçanicës duhej t’i jepeshin Malit të Zi.

Sipas një propozimi të B.Krstiçit, ato rajone që nuk do të mund të kontrolloheshin nga ushtria dhe policia serbe, do të merrnin një status të posaçëm, nën kontrollin e paqeruajtësve, ndërsa pjesët e tjera do t’i jepeshin Serbisë (tërheq vëmendjen fakti se Kryeministri i ardhshëm i Serbisë, Koshtunica shprehej pro këtij projekti). Një projekt tjetër është ai i paraqitur nga M. Radovanoviçi, sipas të cilit 40% e territorit të Kosovës do i jepej Serbisë, ndërsa pjesa tjetër, do të kishte një autonomi të zgjeruar, por, pa të drejtë shkëputje.

Mbas Dejtonit, pra mbas v.1996, diskutimet për ndarje trajtoheshin më shumë në rrafshin demografik, dhe kryesisht, në nivel akademik. Akademiku A. Despiç, shkruante se “mbas 30 vjetësh në Serbi do të kemi dy popuj, me popullsi pothuajse të barabartë, me dy gjuhë krejtësisht të ndryshme” etj. Ai bënte thirrje për “të filluar bisedimet me ata që insistojnë për shkëputjen e Kosovës, për një shkëputje të civilizuar” gjë që u prit shumë keq nga shumica e drejtuesve të partive serbe të asaj kohe (Millosheviçi, Drashkoviçi, Shesheli, Arkani, Koshtunica etj).

Tërheq vëmendjen një projekt i botuar në v.1998 përsëri në revistën italiane”Limes” (si shpesh janë marrë disa qarqe italiane me këto probleme) për kantonizimin e Kosovës. Sipas tij, në qytete, do të krijohej një administratë e përbashkët serbo-shqiptare,  ndërsa në kantone do të përfshiheshin krahinat fshatare me shumicë popullsi serbe, ku duhej të përfshiheshin dhe të gjitha kishat dhe manastiret ortodokse, të cilave do t’u ktheheshin tokat që  kishin pas deri në Luftën e Dytë Botërore. Një projekt të ngjashëm ka përpunuar në atë kohë dhe Kisha Ortodokse serbe, të cilin ia kishte paraqitur Ministrive të Jashtme të Francës dhe Gjermanisë. Ministrat e jashtëm të këtyre vendeve, Vedrin dhe Fisher e hodhën poshtë një propozim të tillë, mbasi, sipas tyre ai “ishte në kundërshtim me qëllimin e komunitetit ndërkombëtar, për krijimin e një Kosove etnike”. Të njëjtin qëndrim në atë kohë mbajti dhe Departamenti i Shtetit i ShBA. Tërheqë vëmendjen termi “Kosovë etnike” i përdorur në atë kohë prej tyre, e që filloi të zinte vend në fjalorin politik ndërkombëtar…

Ideja e ndarjes së Kosovës mbështetej edhe nga disa politikanë e ekspertë perëndimorë (në atë kohë u hodh edhe ideja për ndarjen e Kosovës midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë) Ndërmjet tjerëve, kjo ide mbështetej edhe nga ish ambasadori i ShBA në Jugosllavi në vitet 1989-1992 U. Cimerman, i cili, megjithëse mbështeste ndarjen, shprehej se ndarja, sipas propozimit serb është e papranueshme sepse “shqiptarët duhet të marrin pjesën më të madhe të territorit, ndërsa serbët, territorin në të cilin ndodhen një pjesë e manastireve të mesjetës”. Siç propozonte ai, pjesa shqiptare duhej të ishte e pavarur, ose të bashkohej me Shqipërinë.

Edhe më radikal ka qenë në atë periudhë Lordi D. Ouen (përfaqësues i BE për Ballkanin në vitet 1992-1995)  i cili në fund të v.1998, shprehej se nëpërmjet ndryshimit të kufijve në Ballkan, mund të arrihet stabilizimi i Bosnjës dhe të shmanget lufta në Kosovë. Në mbështetje të kësaj ideje, kryeredaktori i “The Neë York Times”, T. Fridman shkruante se kushti për t’u tërhequr trupat amerikane dhe të NATO-s nga Ballkani “është që shumica e popullsisë të jetojë aty ku dëshiron”.

Në vitin 1998, kur komuniteti ndërkombëtar filloi të angazhohej seriozisht për zgjidhjen e problemit të Kosovës, edhe në Rusi filluan të flasin për mundësinë e ndarjes së Kosovës. Megjithëse jo zyrtarisht, personalitete të ndryshme iu qasën kësaj teme. Kështu në shtator të atij viti, J. Moskovskij, bashkëpunëtor me peshë i Akademisë së Shërbimeve Shtetërore pranë Presidentit Jelcin, doli publikisht (në dukje, në kundërshtim me politikën zyrtare të Moskës) në mbështetje të shkëputjes dhe pavarësisë së Kosovës, por me kusht që një pjesë e territorit të Kosovës t’i jepet Serbisë, në mënyrë që serbëve t’u jepet mundësia “të ruajnë territoret që banohen kompaktësisht nga serbë etnikë, që nuk duan të bashkohen me shqiptarët”.  N/kryetari i Dumës Shtetërore (Parlamenti rus) Baburin (specialist i njohur dhe i angazhuar me problemet e kufijve të Jugosllavisë) gjatë një bisede në shtator të v. 1998 ( kur punoja si ambasador i Shqipërisë në Moskë) më ka thënë se  “herët a vonë, Kosova do të shkëputet nga Serbia, por një pjesë e saj do t’i mbetet Serbisë”.

Ndaj këtyre propozimeve, në atë kohë reaguan edhe shqiptarët. Lideri e asaj kohe i shqiptarëve të Kosovës, Ibrahim Rugova,  foli mbi mundësinë e ndarjes së Kosovës, por hodhi poshtë variantet e propozuara nga serbët, mbasi siç shprehej ai, sipas këtyre varianteve “jashtë Kosove mbeten 1 milion shqiptarë”. Sipas tij, në rast ndarje, serbët mund të llogarisin të marrin komunën e krijuar rishtazi të Zubin-Potokut, si dhe disa zona tjera në veri të Kosovës, të përfshira administrativisht brenda Kosovës mbas Luftës së Dytë Botërore, por “me kusht që brenda Kosovës të përfshihen krahinat me shumicë popullsie shqiptare që ndodhen brenda Serbisë e konkretisht Presheva, Bujanovci, e Medvegja”. Rugova insistonte që brenda Kosovës të përfshihej pjesa veriore e Mitrovicës.

Gjatë kohës se Luftës për Kosovën, në pranverë të v.1999, kur problemi i të ardhmes së Kosovës diskutohej në shumë takime e tavolina, madje edhe të nivelit më të lartë, ndërmjet tjerave, në rast pavarësie për Kosovën, ndarja e saj, ishte një ndër variantet e mundshme që ish hedhur për diskutim. Në atë kohë, në Moskë (që ishte mbështetësja kryesore e Beogradit) analistë e politologë rusë me peshë, herë pas here dilnin me idenë për ndarjen e Kosovës, Madje ne trupin diplomatik të asaj kohe ishte krijuar bindja se sido që të vijë puna, edhe mbas shumë vitesh, Serbia nuk do e lëshojë të gjithë Kosovën. Disa materiale e kujtime të aktorëve të rëndësishëm të asaj periudhe, të botuara kohët e fundit, vërtetojnë se ata kanë pas të drejtë.

Ata që kanë ndjekur zhvillimet lidhur me Kosovën në atë kohë, kujtojnë përpjekjet, mosmarrëveshjet e përplasjet e Rusisë me NATO-n e ShBA, e cila, dërgimin e pjesëmarrjen   e trupave paqeruajtëse ruse në Kosovë e kushtëzonte me dhënien asaj të një zone apo sektori të veçantë, në veri të Kosovës, ku serbët janë shumicë, mbasi, siç shprehej presidenti i ardhshëm i Rusisë V. Putin “serbët kanë besim vetëm tek rusët”. Pavarësisht se Rusisë nuk iu dha zonë e veçantë në veri dhe paqeruajtësit rusë u dislokuan brenda sektorëve të ShBA, Gjermanisë dhe Francës, ndërkombëtarët, e ndanë Kosovën, vunë kufirin tek ura e Ibrit në Mitrovicë, dhe nuk lejuan që UÇK-ja të kalonte matanë urës, duke e ndarë realisht Kosovën,  dhe duke venë në jetë një nder variantet serbe për ndarjen e saj. Atëherë lindi dhe emërtimi “Veriu i Kosovës”, emërtim i ri, në dukje gjeografik, por në thelb me përmbajtje politiko- administrativo-territoriale…

Pavarësisht se ç’kanë thënë e ç’thonë politikanë amerikanë e europianë, ndarja e Kosovës është bërë me qëllime të caktuara nga ndërkombëtarët që në qershor të v.1999, atëherë kur trupat e NATO-s u futën në Kosovë, dhe nuk e kaluan  urën e Ibrit, duke mos lejuar as UÇK-në të hyjë as në pjesën veriore të qytetit të Mitrovicas, qytet historikisht shqiptar, duke e lënë ketë pjesë të territorit të Kosovës në duar të ushtrisë e policisë jugosllave. Ndonjë politikan me peshë i asaj kohe, tani e pranon  këtë “gabim”. Kështu Bernard Kushner  në librin e tij “Luftëtarët e paqes” shkruan: “Forcat franceze zunë urën e Ibrit dhe nuk i ndoqën forcat serbe, disa prej të cilëve, vrasës e kriminelë mbanin në rripat e mesit skalpet dhe flokët e grave të vrara. Me urdhër të kujt ishin ndaluar forcat e UÇK-së tek ura e Ibrit? Kurrë nuk kam arritur ta mësoja saktësisht, por ky ishte një gabim i madh politik”.

Unë kam bindjen se nuk ka qenë “gabim i madh politik”, por një gjë e planifikuar mirë, deri në hollësi.

Mbas çlirimit të Kosovës, kur akoma nuk ishte vendosur për statusin e saj, vazhdonin diskutimet, hidheshin ide e bëheshin  projekte për të ardhmen e saj. Në fillim të viteve 2000, mbas ardhjes në pushtet të Z. Xhinxhiçit, zëvendësi i tij, N. Çoviç, doli me propozimin për krijimin në Kosovë të dy etniteteve, serb dhe shqiptar, që në të vërtetë ishte përsëritje e disa ideve e propozimeve të vjetra. Kundërpërgjigja e disa veprimtarëve shqiptarë ishte e menjëhershme, se “kjo është prelud gjakderdhjeje”. Në v.2003 në intervistat, dhënë kanalit televiziv “BK” dhe gazetës “The Times”, Xhinxhiçi u shpreh për krijimin e një “minishteti kosovar” (që praktikisht do të thoshte ndarje e Kosovës),  e që u prit me kritika të ashpra si brenda Serbisë ashtu dhe nga ndërkombëtarët.

Disa nga politikanët serbë që e kuptonin realitetin, dhe shihnin se pavarësia e Kosovës është e pashmangshme, filluan të flisnin haptazi se duhet “shpëtuar çfarë mund të shpëtohet”, ku ata kishin parasysh marrjen e Veriut të Kosovës, domethënë territoret sipër lumin Ibër. Sipas “Shënimeve të Xhinxhiçit” nëse “Kosova shkon drejt pavarësisë, dhe ne nuk mund ta ndalojmë”, atëherë “ne do të kërkojmë: a- ndarjen territoriale b- garanci efektive territoriale për serbët e mbetur në pjesën shqiptare c- status të posaçëm për objektet e kultit”. Por edhe ky propozim i Xhinxhiçit do të thoshte që vërtetë mund të krijohej një minishtet kosovar, por mënyra e funksionimit të tij të ishte e tillë, që praktikisht, ai të varej nga Beogradi.

Që atëherë, disa  politikanë serbë shpreheshin se “ndarja e Kosovës do të jetë zgjidhja e fundit”. Edhe mbas vrasjes së Xhinxhiçit, vazhduan diskutimet e  propozimet për të ardhmen e Kosovës.

Në nëntor 2004, zv/kryeministri i Serbisë Llabus, propozoi organizimin e një konference ndërkombëtare për të diskutuar të ardhmen e Kosovës, që sipas tij, duhej të ndahej në dy kantone, ku kantoni verior duhej të kufizohej me Serbinë dhe tjetri me Shqipërinë. Manastiret e monumentet kulturore e historike serbe, sipas tij, duhej të fitonin një status eksterritorial. Ai propozonte që në të dy kantonet  të kishte forca të NATO-s.

Në nëntor 2005, gjatë vizitës në Moskë, presidenti serb Tadiç, në takimin me presidentin rus V. Putin u shpreh se një ndër rrugët për zgjidhjen e problemit të Kosovës mund të jetë “krijimi i dy etniteteve”.

Të gjitha këto ide e propozime, pavarësisht nga mënyrat si paraqiteshin, ishin përsëritje e propozimeve të mëparshme, e që kishin për qëllim ruajtjen e unitetit administrativ të serbëve të shpërndarë nëpër enklava, si dhe të monumenteve, që ata i quajnë të gjitha serbe, pra mbajtjen e Kosovës nën Serbinë.

Qëndrimi i ndërkombëtarëve në këtë periudhë ishte i ndryshëm. Kishte prej atyre që i kundërshtonin këto ide e propozime të Beogradit, por kishte dhe prej atyre që i mbështesnin, pra që ishin dakord për ndarjen e Kosovës. Kështu S. Mejer zv/shef i CIA-s për Ballkanin,  shprehej se “ndryshimi i kufijve nuk ka qenë kurrë i pamundur për BE-në dhe OKB-në” dhe se ideja e ndarjes së Kosovës nuk duhet përjashtuar. Sipas tij “serbët mund të merrnin territoret në veri të Ibrit, me garanci që monumentet serbe të kultit të gëzojnë të drejtën e eksterritorialitetit”.

Pro ndarjes së Kosovës, në atë kohë, u shpreh dhe anëtari i Këshillit amerikan të Marrëdhënieve Ndërkombëtare C. Kapllan i cili tha se “Duke lëshuar Veriun e Kosovës, Prishtina do të lirohet nga përpjekjet e kota për rivendosjen e pushtetit mbi territorin që do të ruajë marrëdhëniet me Beogradin”. Po kështu u shpreh dhe ish ambasadori i RF Gjermane H.Ajf.

Gjatë v.2006, në medien serbe dominonte mendimi, se e “vetmja rrugë në situatën e krijuar ishte ndarja e Kosovës”, ndërsa gjatë vitit 2007 shihet një qëndrim tjetër. Politikanët me peshë, nuk përsërisnin idenë e ndarjes së Kosovës, por atë të decentralizimit të pushtetit, që praktikisht do të thoshte që Kosova të mbetej në përbërje të Serbisë.

Por në ndryshim me Beogradin, gjatë këtij viti, nga ndërkombëtarët dëgjoheshin zëra mbi mundësinë e ndarjes së Kosovës, si minimum shkëputjen e Veriut të Kosovës. Tërhiqte vëmendjen në atë kohë qëndrimi i Moskës, ku filloi të flitej gjithnjë e më shpesh për mundësinë e ndarjes së Kosovës. Madje, një prej kundërshtarëve më të ashpër të pavarësisë së Kosovës dhe ndarjes së saj, ish-Kryeministri i Rusisë, E. Primakov doli zyrtarisht me propozimin për ndarjen e Kosovës, si “varianti më i mirë ndër të këqijtë” ku shprehej pothuajse i sigurt se “Beogradi do ta pranonte një variant të tillë”, por vinte në dyshim qëndrimin e Prishtinës dhe të amerikanëve. Në atë periudhë, edhe përfaqësuesi i Treshes ndërmjetësuese të BE-së për Kosovën, ambasadori V. Ishinger, doli me propozim për ndarjen e Kosovës, por “në se do të ishin dakord Beogradi dhe Prishtina”.

Mbas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, qëndrimi zyrtar i ShBA dhe BE-së ndryshoi. Ata filluan të shpreheshin më qartë kundër ndarjes së Kosovës. Kështu, me 29 shkurt 2008, përfaqësuesi i Departamentit të Shtetit N. Berns deklaroi se ShBA “shprehen kategorikisht kundër ndarjes së Kosovës”, Ministri i Jashtëm gjerman V.Shtajmajer deklaroi se “Misioni i OKB-së duhet të shtrihet në të gjithë Kosovën”. Ndërsa me 7 tetor 2010 sekretari amerikan i Mbrojtjes R.Gejts deklaroi se: “Unë nuk mendoj se ndarja e Kosovës nuk do të jetë zgjidhje, as tani, as në të ardhmen”, çka u komentua si një zbutje e qëndrimit amerikan.

Por pavarësisht nga këto, Beogradi vazhdoi të thellonte masat që e përfshinin gjithnjë  edhe më shumë Veriun e Kosovës brenda Serbisë, madje duke iu kundërvënë haptazi ndërkombëtarëve, siç ishin lidhja hekurudhore e Veriut të Kosovës me Serbinë, mbështetja e organeve serbe të drejtësisë në Mitrovicë apo insistimi për ndarjen e pushtetit midis misionit të OKB-së dhe Serbisë në veri në lumit Ibër etj.

Krahas këtyre, udhëheqës të lartë të Serbisë rifilluan të flisnin zyrtarisht për ndarjen e Kosovës. Kështu në fund të shtatorit 2008, presidenti Tadiç, në një intervistë dhënë televizionit serb tha se: “Unë jam gati të mendoj për ndarjen e Kosovës, në se të gjitha variantet e tjerë, dhe ata janë të shumtë, janë të pamundur. Ka akoma mjaft rrugë të tjera për zgjidhjen e këtij problemi në formatin e autonomisë së gjerë, por në qoftë nuk arrihet asgjë, atëherë mund të shohim edhe këtë variant”.

(Vijon)