ADEM DEMAĆI SHKRIMTAR
Nga Agim Vinca – NĆ« vitin 1990, kur Adem DemaƧi kishte hyrĆ« nĆ« vitin e vet tĆ« 28-tĆ« tĆ« burgut, e pĆ«rjavshmja āDanasā e Zagrebit, i vetmi organ i shtypit jugosllav qĆ« u bĆ«nte vend shkrimeve tona tĆ« pakta qĆ« merrnin nĆ« mbrojtje, pak a shumĆ«, shqiptarĆ«t nga fushata e tmerrshme qĆ« zhvillohej kundĆ«r tyre nĆ« vitet ā80 (pas vitit 1981), nĆ« rubrikĆ«n e saj tĆ« rregullt āLiÄnost tjednaā (Personaliteti i javĆ«s), botonte njĆ« shkrim pĆ«r tĆ« burgosurin politik numĆ«r njĆ« nĆ« ish-Jugosllavi dhe ndĆ«r mĆ« tĆ« njohurit nĆ« botĆ«, Adem DemaƧin.
Jugosllavia e atĆ«hershme, nĆ«n ndikimin e zhvillimeve nĆ« EvropĆ«n lindore e qendrore (nĆ« ish-Bashkimin Sovjetik, Poloni, Ćeki etj.), po shkonte drejt pluralizmit politik dhe si rezultat i rrethanave tĆ« reja tĆ« krijuara, pritej lirimi i tĆ« burgosurve politikĆ«, nĆ« mesin e tĆ« cilĆ«ve doemos edhe i tĆ« burgosurve politikĆ« shqiptarĆ«, tĆ« cilĆ«t ishin, nĆ« raport me numrin e popullsisĆ«, pra proporcionalisht, mĆ« tĆ« shumtit nĆ« numĆ«r dhe tĆ« dĆ«nuar me dĆ«nime nga mĆ« tĆ« rĆ«ndat, disa prej tĆ« cilĆ«ve, madje, si Adem DemaƧi me shokĆ«, nga dy-tri herĆ« radhazi. āÄovjek sa transparentaā (Njeriu i tranparenteve) titullohej shkrimi i āDanasā-it, qĆ« fliste nĆ« dy faqe pĆ«r Adem Demaqin (kĆ«shtu ia shkruanin emrin) dhe qĆ« sillte edhe fotografinĆ« e tij, pĆ«r herĆ« tĆ« parĆ« pas shumĆ« vitesh e dekadash dhe qĆ«, siƧ mund tĆ« shihej qysh prej titullit, e paraqiste atĆ« si lider politik tĆ« lĆ«vizjes ilegale shqiptare pĆ«r Ƨlirim, si njeri qĆ« mobilizonte masat, me portretin e tĆ« cilit dilej nĆ« demonstrata, kryesisht nĆ« PerĆ«ndim, e tĆ« tjera tĆ« ngjashme. Shkrimi ishte kryesisht pozitiv, por e paraqiste Adem DemaƧin, autorin e romanit tĆ« famshĆ«m GjarpinjtĆ« e gjakut, tĆ« shndĆ«rruar nĆ« legjendĆ«, ashtu sikurse edhe autori i tij, vetĆ«m si njeri politik, por jo edhe si krijues letrar, pra si shkrimtar.
I vetĆ«dijshĆ«m se nĆ« kĆ«tĆ« mĆ«nyrĆ«, Adem DemaƧi paraqitej nĆ« mĆ«nyrĆ« jo tĆ« plotĆ«, madje tĆ« njĆ«anshme, pata bĆ«rĆ« njĆ« shkrim, nĆ« tĆ« cilin, duke pĆ«rshĆ«ndetur veprimin e gazetĆ«s zagrebase, ia bĆ«ja me dije redaksisĆ« dhe, nĆ«pĆ«rmjet saj, edhe lexuesve, se Adem DemaƧi, pĆ«rveƧ se veprimtar politik, shumĆ« i njohur dhe shumĆ« i Ƨmuar, ishte edhe shkrimtar, autor i njĆ« numri tĆ« konsiderueshĆ«m tregimesh dhe i njĆ« romani, qĆ« kishin bĆ«rĆ« bujĆ« nĆ« kohĆ«n kur ishin botuar nĆ« PrishtinĆ«, nĆ« gjysmĆ«n e dytĆ« tĆ« viteve ā50 tĆ« shekullit XX, por qĆ« mĆ« vonĆ«, pas rĆ«nies nĆ« burg tĆ« autorit, ishin ndaluar, ashtu siƧ ishte ndaluar edhe emrin i autorit tĆ« tyre, i cili, nĆ« KosovĆ« e gjetkĆ« rreth tri dekada nuk mund tĆ« pĆ«rmendej publikisht, pos nĆ« kontekst negativ: si armik i JugosllavisĆ«, ƧfarĆ« edhe ishte nĆ« tĆ« vĆ«rtetĆ«. (Armik i JugosllavisĆ«? Po. I shtetit dhe i ideologjisĆ« sĆ« tij, por jo edhe i popujve tĆ« saj, sepse Adem DemaƧi, njeri me sens tĆ« rrallĆ« politik dhe humanist i vĆ«rtetĆ«, ka ditur ta bĆ«jĆ« gjithmonĆ« dallimin mes popujve e regjimeve dhe nuk i ka bĆ«rĆ« kurrĆ« vend urrejtjes nĆ« zemrĆ«n e tij tĆ« madhe).
NĆ« fund tĆ« shkrimit tim, tĆ« cilin Danas-i, pĆ«r Ƨudi, nuk e botoi, edhe pse mĆ« kishte botuar jo pak shkrime tĆ« tjera mĆ« parĆ«, nĆ«nvizoja edhe njĆ« detaj, nĆ« dukje mbase tĆ« parĆ«ndĆ«sishĆ«m, por qĆ« do ta ndjekĆ« si fatalitet shkrimtarin ndĆ«r vite, faktin se emri i Adem DemaƧit, nĆ« tĆ« vĆ«rtetĆ« mbiemri i tij, shkruhej me Ƨā (tĆ« fortĆ«) e jo me āqā (tĆ« butĆ«), si thuhet nĆ« KosovĆ«, siƧ e kishte shkruar gazetari i āDanasā-it dhe siƧ do ta shkruajnĆ« jo rrallĆ« edhe vetĆ« shqiptarĆ«t jo vetĆ«m nĆ« atĆ« kohĆ«, por edhe mĆ« vonĆ«, deri nĆ« ditĆ«t e sotme. Kjo ishte, siƧ kam marrĆ« vesh, njĆ« nga arsyet (edhe pse jo e vetmja), qĆ« e shtyri autorin, shkrimtarin Adem DemaƧi, tĆ« hiqte dorĆ« pĆ«r njĆ« Ƨast nga emri i tij historik dhe ta nĆ«nshkruante kompletin e veprave tĆ« tij prej dhjetĆ« librash, tĆ« botuar nĆ« vitin 2012, me Adem Dema e jo Adem DemaƧi, veprim ky, i cili, megjithatĆ«, mua personalisht, si lexues i veprĆ«s sĆ« Adem DemaƧit dhe si studiues i saj, nuk mĆ« Ć«shtĆ« dukur me vend!
TĆ« ritheksojmĆ« edhe njĆ« herĆ«, edhe tani qĆ« ky personalitet i pashoq nuk Ć«shtĆ« mĆ« nĆ« mesin tonĆ«, se Adem DemaƧi, Ć«shtĆ« jo vetĆ«m veprimtar i shquar politik, njeri qĆ« bĆ«ri epokĆ«, por edhe njĆ« krijues me talent tĆ« rrallĆ« artistik. E them me pĆ«rgjegjĆ«si tĆ« plotĆ« se po tĆ« mos e kishte flijuar talentin e tij letrar pĆ«r hir tĆ« Ƨƫshtjes kombĆ«tare, Adem DemaƧi do tĆ« ishte bĆ«rĆ« njĆ« shkrimtar i pĆ«rmasave tĆ« mĆ«dha ose, siƧ kam thĆ«nĆ« nĆ« njĆ« rast tjetĆ«r, sado hipotetike qĆ« mund tĆ« duket kjo gjĆ«, Kadareja i KosovĆ«s. āBacaā, siƧ jemi mĆ«suar ta quajmĆ« me dashuri tĆ« gjithĆ« ne kur flasim pĆ«r tĆ«, madje edhe ata qĆ« mund tĆ« jenĆ« moshatarĆ« tĆ« tij apo edhe mĆ« tĆ« moshuar se ai, i kishte tĆ« gjitha predispozitat pĆ«r tāu bĆ«rĆ« i tillĆ«: talentin, imagjinatĆ«n, aftĆ«sinĆ« e tĆ« vĆ«rejturit tĆ« fenomeneve jetĆ«sore, prirjen pĆ«r tĆ« krijuar karaktere njerĆ«zore, gjuhĆ«n e pasur, stilin lakonik, njohjen me themel tĆ« frazeologjisĆ« popullore, zotĆ«rimin e gjuhĆ«s si sistem mjetesh shprehĆ«se nĆ« tĆ« gjitha nivelet e saj, e tĆ« tjera.
NĆ« librin Dosja DemaƧi tĆ« historianit dr. Hakif Bajrami, haset, ndĆ«r tĆ« tjera, edhe njĆ« fjali, nĆ« tĆ« cilĆ«n thuhet: ānĆ« mesin e shkrimtarĆ«ve tĆ« Kosmetit konsiderohet si shkrimtari ma i talentuemā. Jam mahnitur kur e kam lexuar kĆ«tĆ« fjali, tĆ« shqiptuar nga njĆ«ri nga denoncuesit e tij. PĆ«rse? PĆ«r shkak se aty mĆ«sova, ku mĆ« sĆ« paku e prisja, se talentin si shkrimtar DemaƧit nuk ia mohonin as ata qĆ« e denonconin e as ata qĆ« e burgosnin. PĆ«rkundrazi, e konfirmonin atĆ«, duke pohuar me gojĆ« plot se ai ishte āi talentuemā, madje shumĆ« mĆ« i talentuar se ata vetĆ«, por, ajme, kishte njĆ« tĆ« keqe tĆ« madhe: ishte armik i shtetit dhe jo njĆ« armik dosido, por i vendosur, trim e konsekuent deri nĆ« fund.
Adem DemaƧi i ri, ky idealist i vƫrtetƫ, sikurse edhe shokƫt e tij, qƫ iu bashkuan dhe e mbƫshtetƫn, kishte njƫ ƫndƫrr tƫ madhe, heretike pƫr kohƫn: ƫndrrƫn e Ƨlirimit tƫ Kosovƫs nga zgjedha serbe dhe bashkimin e saj me Shqipƫrinƫ, prej sƫ cilƫs ishte shkƫputur padrejtƫsisht e me dhunƫ nƫ vitet 1912-13.
PĆ«r hir tĆ« kĆ«saj Ć«ndrre, Adem DemaƧi e sakrifikoi talentin e tij si shkrimtar dhe karrierĆ«n e tij prej shkrimtari tĆ« dorĆ«s sĆ« parĆ«. Kur ra nĆ« burg pĆ«r herĆ« tĆ« parĆ«, nĆ« vitin 1958, me akuzĆ«n pĆ«r āagjitacion e propagandĆ«ā, Ademi ishte emĆ«r i njohur nĆ« letrat shqipe nĆ« KosovĆ«. Ish-studenti i shkĆ«lqyeshĆ«m letĆ«rsisĆ« botĆ«rore, qĆ« me dijen dhe talentin e tij kishte Ƨuditur edhe profesorĆ«t mĆ« tĆ« rreptĆ« nĆ« Universitetin e Beogradit dhe gazetar i rubrikĆ«s sĆ« kulturĆ«s nĆ« tĆ« vetmen gazetĆ« tĆ« pĆ«rditshme shqipe nĆ« ish-Jugosllavi, āRilindjaā, ai kishte botuar, duke filluar nga viti 1953, nĆ« shtypin dhe periodikun letrar tĆ« KosovĆ«s, kryesisht te āJeta e reā, njĆ« varg tregimesh, me tĆ« cilat kishte pĆ«rvetĆ«suar lexuesit dhe kritikĆ«n letrare tĆ« kohĆ«s si njĆ« talent i rrallĆ« nĆ« fushĆ«n e prozĆ«s, e cila atĆ«herĆ« ishte dhe, nĆ« njĆ«farĆ« mase, vazhdon tĆ« jetĆ« edhe sot deficitare nĆ« letĆ«rsinĆ« shqipe tĆ« KosovĆ«s. Nuk harrohen tregimet e tij: Kur zoti harron, Mestani, Kthimi, Burija e Pizh Magjupit, Eu, Binak, eu…, Toka nuk sillet vetĆ«m rreth boshtit tĆ« vet, Ezopi e tĆ« tjera, qĆ« shquhen pĆ«r gjetjen e temĆ«s dhe tĆ« subjektit, pĆ«r personazhet pikante, pĆ«r nuancimet psikologjike, pĆ«r gjuhĆ«n e gjallĆ« e autentike, pĆ«r ndjenjĆ«n e humorit dhe vlera tĆ« tjera, qĆ« i bĆ«jnĆ« ato modele tĆ« tregimit tĆ« shkurtĆ«r dhe si tĆ« tilla tĆ«rheqin edhe sot vĆ«mendjen e lexuesit.
Pas njĆ« pĆ«rvoje nĆ« fushĆ«n e tregimit, ku herĆ«-herĆ« shkĆ«lqen si tĆ« ishte nxĆ«nĆ«s i Ćehovit ose OāHenrit, i inkurajuar edhe nga suksesi qĆ« arriti tek lexuesit, Adem DemaƧi do tĆ« kalojĆ« nĆ« fushĆ«n e romanit. Kur nuk ishte mĆ« shumĆ« se 22 vjeƧ, ai botoi, nĆ« faqet e āJetĆ«s sĆ« reā, nĆ« dy vazhdime, romanin e tij tĆ« njohur, Gjarpijt e gjakut, i cili, po atĆ« vit (mĆ« 1958), falĆ« pĆ«rkujdesit dhe dashamirĆ«sisĆ« sĆ« Esad Mekulit, do tĆ« botohet si libĆ«r mĆ« vete nĆ« edicionin e āJetĆ«s sĆ« reā. NjohĆ«s i mirĆ« i jetĆ«s dhe i mendĆ«sisĆ« sĆ« popullit tĆ« vet, i plagĆ«ve dhe dhembjeve tĆ« tij, Adem DemaƧi do tĆ« verĆ« gishtin aty ku duhej: te plaga e hapur e vĆ«llavrasjes dhe e gjakmarrjes, duke u angazhuar jo nĆ« mĆ«nyrĆ« banale, por nĆ«pĆ«rmjet situatash artistike, pĆ«r kapĆ«rcimin e saj. Pamja e fundit e romanit, ku njĆ«ri nga personazhet (Mustafa), kundĆ«rshtar i rreptĆ« i zakoneve prapanike, pas pĆ«rleshjes sĆ« dy familjeve, i drejtohet njĆ« fĆ«mije, simbol i sĆ« ardhmes, me fjalĆ«t: āShtypi, shtypi kĆ«ta gjarpij tĆ« gjakut!…ā, flet jo vetĆ«m pĆ«r mesazhin e qartĆ« tĆ« veprĆ«s, por edhe pĆ«r mundĆ«sitĆ« e mĆ«dha krijuese tĆ« autorit tĆ« saj.
Se sa Ć«shtĆ« treguar inventiv e largpamĆ«s Adem DemaƧi nĆ« kĆ«tĆ« vepĆ«r tĆ« papĆ«rsĆ«ritshme tĆ« prozĆ«s shqipe, flet edhe motoja e vĆ«nĆ« nĆ« krye tĆ« saj. Vargjet emblematike: āJo atyne qĆ« janĆ« trima/ me ngrehĆ« gishtin e krimit/ po atyne qĆ« janĆ« trima/ me shtri dorĆ«n e pajtimitā shprehin nĆ« mĆ«nyrĆ« lapidare preokupimin atdhetar e humanitar tĆ« shkrimtarit, tĆ« cilin ai pĆ«rpiqej ta bĆ«nte pjesĆ« tĆ« ndĆ«rgjegjes sĆ« popullit tĆ« vet. Jo rastĆ«sisht kĆ«to vargje, tridhjetĆ« vjet mĆ« vonĆ«, u bĆ«nĆ« moto e lĆ«vizjes pĆ«r pajtimin e gjaqeve nĆ« vigjilie tĆ« viteve ā90, kur Adem DemaƧi ende mbahej nĆ« burg, por fara qĆ« kishte hedhur ai tashmĆ« kishte mbirĆ« dhe kishte dhĆ«nĆ« frytet e saj nĆ« tokĆ«n e plleshme tĆ« KosovĆ«s.
GjatĆ« viteve tĆ« burgut, jo vetĆ«m tĆ« parit e tĆ« dytit, por edhe tĆ« tretit, mĆ« tĆ« gjatit, Adem DemaƧi nuk mundi ta ushtronte profesionin e shkrimtarit. Ndryshe nga Ƨāveprohej me intelektualĆ«t e tjerĆ« disidentĆ« tĆ« EvropĆ«s, atij nuk iu mundĆ«sua nĆ« burg qĆ« ta ushtronte zanatin e shkrimtarit. NĆ« burgun e Stara GradishkĆ«s, ku qĆ«ndroi nĆ« vitet e fundit, ai bĆ«nte punĆ«n e montuesit tĆ« stilolapsave, por atij vetĆ« (ƧfarĆ« ironie!) nuk i lejohej tĆ« shkruante. Ky fakt, sikurse edhe qindra tĆ« tjerĆ«, tregon qartĆ« se sa ishte i rremĆ« miti mbi liberalizmin e regjimit titist jugosllav, tĆ« cilin me tĆ« drejtĆ« disa analistĆ« perĆ«ndimorĆ« e cilĆ«sonin si āstalinizĆ«m antistalinistā.
Edhe pas daljes nga burgu Adem DemaƧi arriti tāi befasonte lexuesit, duke dĆ«shmuar se vitet e gjata tĆ« burgut nuk e kishin tharĆ« shpirtin e tij krijues. NĆ« vitin 1994 botoi romanin LibĆ«r pĆ«r Vet Mohimin, nĆ« tĆ« cilin u pĆ«rpoq tĆ« shprehte, nĆ« mĆ«nyrĆ« alegorike, vizionin e tij pĆ«r zgjidhjen e Ƨƫshtjes sĆ« KosovĆ«s dhe, rrjedhimisht, edhe Ć«ndrrĆ«n pĆ«r njĆ« pajtim tĆ« mundshĆ«m historik mes dy popujve tĆ« armiqĆ«suar, serbĆ«ve dhe shqiptarĆ«ve.
Ndryshe nga romani i tij i hershƫm Gjarpijt e gjakut, ku gjejmƫ tipin e prozƫs sociale tƫ mjedisit rural, me elemente herƫ-herƫ etnografike, nƫ Libƫr pƫr Vet Mohimin, DemaƧi kultivon prozƫn urbane me elemente eseistike, qƫ e hasim rƫndom te shkrimtarƫt politikisht tƫ angazhuar (Brehti, Sartri, Kƫrlezha etj.). Protagonist i rrƫfimit ƫshtƫ njƫ intelektual shqiptar, ish-i burgosur politik, i cili, pas njƫ qƫndrimi tƫ gjatƫ nƫ burg, kthehet nƫ vendlindje, ku sheh shumƫ ndryshime, por edhe njƫ gjendje nƫ thelb tƫ pandryshueshme: atƫ tƫ mungesƫs sƫ lirisƫ kombƫtare. Shikuar nga aspekti tipologjik ai i takon kategorisƫ sƫ personazheve-ide e jo tƫ personazheve-karaktere, gjƫ qƫ e sugjeron edhe emri i tij: Vet Mohim (nga fjala shqipe vetƫmohim: flijim i interesit vetjak pƫr hir tƫ interesit tƫ pƫrgjithshƫm). Sƫ bashku me njƫ grup miqsh, bashkƫmendimtarƫ tƫ tij, ky personazh ideografik, niset nƫ kƫrkim tƫ disa tƫ vƫrtetave thelbƫsore me rƫndƫsi jetike pƫr jetƫn e banorƫve tƫ hapƫsirƫs ballkanike, por edhe pƫr njeriun nƫ pƫrgjithƫsi.
Si tĆ« dilet nga kriza e krijuar pas shpĆ«rbĆ«rjes sĆ« ish-JugosllavisĆ«? Si tĆ« zgjidhet Ƨƫshtja shqiptare dhe veƧanĆ«risht Ƨƫshtja e KosovĆ«s? Si tĆ« pastrohet Ballkani nga shpirtrat e kĆ«qij, nga demonĆ«t qĆ« luajnĆ« me fatin e popujve? Cilat janĆ« rrugĆ«t mĆ« tĆ« drejta e mĆ« frytdhĆ«nĆ«se pĆ«r t’u mposhtur e keqja? Si tĆ« shpĆ«tohet njeriu i sotĆ«m nga rreziku qĆ« i kanoset prej teknikĆ«s? Si tĆ« shpĆ«tohet natyra prej ndotjes? Si tĆ« Ƨlirohet njeriu nga ankthi i vdekjes dhe a Ć«shtĆ« i pavdekshĆ«m shpirti i tij?
Njeri qĆ« pjesĆ«n dĆ«rrmuese tĆ« jetĆ«s e ka kaluar nĆ« burg, por pa e humbur kurrĆ« lirinĆ« e vet tĆ« brendshme, heroi i DemaƧit, pas daljes nga “burgu i vogĆ«l” nĆ« “burgun e madh”, niset nĆ« kĆ«rkim tĆ« rrugĆ«ve tĆ« lirisĆ« pĆ«r vete dhe tĆ« tjerĆ«t, pĆ«r “tĆ« vetĆ«t” dhe ata “tĆ« tjerĆ«t”, sepse askush nuk mund tĆ« jetĆ« i lirĆ«, sipas tij, duke e mbajtur nĆ« robĆ«ri dikĆ« tjetĆ«r, duke e shtypur dhe shfrytĆ«zuar atĆ«. MirĆ«po, si tĆ« arrihet kjo, nĆ« Ƨ’mĆ«nyrĆ«? – shtrohet pyetja. Dhe pĆ«rgjigjja Ć«shtĆ«: ājo me dhunĆ«, por me marrĆ«veshje; jo me agresivitet, por me durim; jo me urrejtje, por me dashuriā.
PĆ«r DemaƧin mĆ« trim Ć«shtĆ« ai qĆ« fal sesa ai qĆ« vret, ndĆ«rsa mĆ« fatkeq – ai qĆ« e shkakton sesa ai qĆ« e pĆ«son vuajtjen. Kjo do tĆ« thotĆ« se filozofia e tij Ć«shtĆ« filozofi e mosdhunĆ«s, por kurrsesi jo e qyqarllĆ«kut. PĆ«r tĆ« nuk Ć«shtĆ« i huaj koncepti i Gandit se ādishepull i vĆ«rtetĆ« Ć«shtĆ« ai qĆ« i njeh dhembjet e tjetrit si tĆ« ishin tĆ« tijatā, sikundĆ«r edhe parimi i lartĆ« etik, i formuluar pĆ«r mrekulli nga malĆ«sori ballkanas Mark Milani, se trimĆ«ri Ć«shtĆ« ta mbrosh veten nga tĆ« tjerĆ«t, ndĆ«rsa burrĆ«ri tāi mbrosh tĆ« tjerĆ«t nga vetja.
Vepra e parƫ e Adem DemaƧit e shkruar dhe e botuar pas daljes nga burgu, romani Libƫr pƫr Vetmohimin, do tƫ pasohet edhe nga njƫ varg veprash tƫ tjera tƫ krijuara mƫ vonƫ, siƧ janƫ: Heli e Mimoza, Nƫna Shegƫ e pesƫ gocat, Shkrumbnajƫ e dashuri, Dashuria kuantike e Filanit dhe Alb Prometeu, njƫ cikƫl prej pesƫ romanesh, tƫ shkruara nƫ vitet 2007-2012, pra nƫ prag dhe pas shpalljes sƫ pavarƫsisƫ, qƫ flasin pƫr luftƫn dhe pasluftƫn nƫ Kosovƫ, poema Tung vargu im, e vetmja vepƫr nƫ vargje e kƫtij prozatori tƫ spikatur dhe drama historiko-politike Politika dhe pushka, hedhur nƫ letƫr nƫ vitin 1970 nƫ burgun e Pozharevcit dhe e pƫrpunuar nƫ vitin 2011-2012 nƫ Prishtinƫ e Sarandƫ, e cila u botua pƫr herƫ tƫ parƫ nƫ kuadƫr tƫ kompletit.
Edhe nĆ« kĆ«to vepra Adem DemaƧi vazhdon aventurĆ«n e tij krijuese, duke u bĆ«rĆ« jehonĆ« ideve tĆ« veta politike, por edhe shoqĆ«rore e filozofike, qĆ« e kanĆ« udhĆ«hequr nĆ« jetĆ« dhe tĆ« cilave ai ua ka kushtuar jetĆ«n dhe duke ndĆ«rfutur, kur mĆ« shumĆ« e kur mĆ« pak, edhe elemente autobiografike, pa bĆ«rĆ« nĆ« asnjĆ« rast apologjinĆ« e vetvetes, por duke mbrojtur gjithmonĆ« popullin tĆ« cilit i takon. Kur nĆ« vitin 1957, ideologu i hegjemonizmit serb, shkrimtari Dobrica Qosiq, nĆ« njĆ« takim tĆ« mbajtur nĆ« PrishtinĆ«, nĆ« ndĆ«rtesĆ«n e Komitetit Krahinor, i porosit shkrimtarĆ«t e KosovĆ«s qĆ« āta hapin hullinĆ« e parĆ«ā, duke filluar ānga fillimiā dhe duke shkruar vepra ānĆ« frymĆ«n e patriotizmit socialist jugosllavā, i vetmi qĆ« guxon tāi kundĆ«rvihet pikĆ«pamjes sĆ« tij, duke ia dhĆ«nĆ« pĆ«rgjigjen e merituar, Ć«shtĆ« i riu Adem DemaƧi, i personifikuar nĆ« roman si Filani: āSi duket shkrimtari nga Beogradi nuk e ditka se ne kemi letĆ«rsinĆ« tonĆ«. Ne nuk kemi nevojĆ« ta fillojmĆ« letĆ«rsinĆ« tonĆ« nga e para; ne duhet tĆ« vazhdojmĆ« aty ku e lanĆ« shkrimtarĆ«t tanĆ« tĆ« mĆ«dhenj: PjetĆ«r Budi, Frang Bardhi, De Rada, Naimi, Ćajupi, Mjeda, Asdreni, Noli, Migjeni, Luigj Gurakuqi, Mihal Grameno, Lasgush Poradeci, Sterjo Spasse, Mitrush Kuteliā¦ā. NĆ« atĆ« āftohtĆ«si akulliā, qĆ« mbretĆ«ron nĆ« sallĆ«, nĆ« praninĆ« DuƧit famĆ«keq (Dushan Mugosha) dhe komitetlinjve tĆ« tjerĆ«, dĆ«gjohet zĆ«ri inkurajues i profesor Zekeria RexhĆ«s: āBravo Filan!ā, alias Adem.
Ka pasur pĆ«rpjekje qĆ« Adem DemaƧi dhe filozofia e tij krijuese tĆ« karakterizohen me pak fjalĆ« si vijon: ārealist nĆ« politikĆ«, liberal nĆ« ideologji, hegelist nĆ« filozofi, stoik nĆ« etikĆ« dhe ithtar i postmodernizmit nĆ« letĆ«rsiā.
Edhe pse tingĆ«llon bukur, cilĆ«simi i mĆ«sipĆ«rm lĆ« pĆ«r tĆ« dĆ«shiruar dhe Ć«shtĆ« i diskutueshĆ«m, veƧanĆ«risht togfjalĆ«shi i fundit, i formuluar nĆ«n ndikimin e modĆ«s sĆ« postmodernizmit. MĆ« parĆ« se postmodernist, ndonĆ«se nĆ« veprĆ«n e tij nuk mungojnĆ« as elementet postmoderne, sidomos te LibĆ«r pĆ«r Vet Mohimin dhe Dashuria kuantike e Filanit, DemaƧi si shkrimtar do tĆ« mund tĆ« quhej mbase postrealist, ithtar i njĆ« realizmi tĆ« ri, tĆ« cilin filozofi francez Rozhe Garodi (Roger Garaudy) e quante ārĆ©alisme sans rivagesā (realizĆ«m pa brigje). Vepra letrare e Adem DemaƧit Ć«shtĆ« e hapur ndaj jetĆ«s, botĆ«s, natyrĆ«s, shoqĆ«risĆ« dhe e grish lexuesin pĆ«r komunikim tĆ« hapur, jashtĆ« skemave dhe klisheve, qĆ« nuk i honeps.
Duhet tĆ« lexohet krijimtaria e Adem DemaƧit pĆ«r tĆ« parĆ« se nĆ« themel tĆ« saj qĆ«ndron ideja sublime e lirisĆ« sĆ« popujve si kusht i paqes dhe i prosperitetit. Duhet tĆ« lexohen dhe rilexohen tregimet dhe romanet e tij – dhe tĆ« gjitha shkrimet e tjera tĆ« tij, letrare e publicistike – pĆ«r tĆ« nxjerrĆ« “mĆ«sim” prej tyre dhe pĆ«r t’u kĆ«naqur me to. Sepse, ta lexosh Adem DemaƧin do tĆ« thotĆ« tĆ« bĆ«hesh pjesĆ«marrĆ«s i njĆ« “udhĆ«timi dramatik filozofiko-politik dhe artistik”, siƧ thotĆ« njĆ« nga personazhet e tij.